პოსტსაბჭოთა ლიტერატურათმცოდნეობით კვლევებში აქცენტი ძირითადად რეპრესირებული მწერლების ბედსა და მხატვრული ლიტერატურის ანალიზზე კეთდება. ნაკლებადაა შესწავლილი იმ პერიოდის დოკუმენტური პროზა (თან მიმდინარე პროცესების ჭრილში) და მათი ავტორების ბედი. არადა საინტერესოა, თუ როგორ ხდება ისტორიის კორექცია მხატვრული ლიტერატურის, ამ შემთხვევაში დოკუმენტური პროზის, მეშვეობით; ასეთი წნეხის პირობებში რამდენად ობიექტური შეიძლება ყოფილიყო დოკუმენტური პროზა და რა გზას მიმართავდნენ ავტორები თუნდაც თავის გადასარჩენად. როგორც საარქივო მასალების გაანალიზების შედეგად ირკვევა, იმ პერიოდის მწერლები იდგნენ დილემის წინაშე – სიცოცხლე ან სემოქმედება. ბოლშევიკურ პარტიას ისტორიული სიმართლის წარმოჩენის ეშინოდა, რადგან ის აშკარა წინააღმდეგობაში მოდიოდა სამთავრობო პროაგანდასთან. მართალია, მწერლის ამოცანას სულაც არ წარმოადგენს ისტორიუი მოვლენების დეტალური რეკონსტრუქცია და მიზეზ-შედეგობრიობის გამორკვევა, მაგრამ ბოლშევიკური პარტია სწორედ ამას მოითხოვდა ავტორისაგან, ოღონდ რეკონსტრუქცია უნდა მომხდარიყო პარტის იდეოლოგიის შესაბამისად. შესაძლოა, სწორედ ამით აიხსნებოდეს ის ფაქტიც, რომ საბჭოთა ქართულ ლიტერატურაში დოკუმენტური პროზის ნიმუშები მართლაც რომ თითზეა ჩამოსათვლელი.
ჩემმა მოსწავლემ გიორგი დიასამიძემ გადაწყვიტა დაემუშავებინა სიდიდითა და მნიშვნელობით იმ პერიოდის ერთ-ერთ გამორჩეული რომანი _ ალექსანდრე ქუთათელის „პირისპირ“. ამ მწერლის მაგალითი აჩვენებს, რომ მან ყველანაირი შენიშვნა გაითვალისწინა, უმნიშვნელო და უსარგებლოც კი და ასე „გადაარჩინა“ რომანიც და საკუთარი თავიც. გიორგის კვლევის პროცესში ეხმარებოდნენ ქართული ლიტერატურის მუზეუმის თანამშრომელი ია ღადუა და სოვლაბის მკვლევარი ირაკლი ხვადაგიანი.
რომანის მრავალსაფეხურიანი ცვლილება და მის წინააღმდეგ მიმართული ცენზურის შეტევები ცხადად გვიქმნის წარმოდგენას, რამდენად სერიოზულ იარაღად განიხილავდა კომუნისტური რეჟიმი მხატვრულ სიტყვას; როგორ უფრთხოდა პარტია საკუთარი წარსულის მისგან დამოუკიდებელ ანალიზსა და შეფასებას და რამდენად სარისკო იყო მწერლისთვის ამ გზაზე დგომა.
რომანის „პირისპირ“ გამოქვეყნების შემდეგ (1933 წ.) პირველი მძაფრი პოლემიკა და უსიამოვნება ავტორის მიერ „შამქორის ტრაგედიის“ ეპიზოდის აღწერას მოჰყვა, სადაც რომანის გმირი _ კორნელი მხეიძე, როგორც ახალგაზრდა არტილერისტი, „საბრძოლო ნათლობას“ იღებს და პირველად გადააწყდება სამოქალაქო ომის საშინელებას. მწერლისგან კატეგორიულად მოითხოვდნენ, უკვე დაბეჭდილ ნაწარმოებში დაშვებული ის „ისტორიული შეცდომები“ გაესწორებინა, რომელიც მკითხველს შთაბეჭდილებას უქმნიდა, რომ რეალურად შამქორში მომხდარ საომარ შეტაკებებში ამიერკავკასიის დემოკრატიული მთავრობა დამნაშავე არ იყო და რომ ბოლშევიკურმა ორგანიზაციებმა სათანადო ხელმძღვანელობა ვერ გაუწიეს მასას და ტრაგედია ვერ აიცილეს თავიდან.
1918 წლის იანვარში თბილისი-ბაქოს რკინიგზის ხაზზე, სადგურ შამქორში (ამჟამინდელი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორია) მომხდარ ხოცვა-ჟლეტას, როგორც ისტორიულ მოვლენას, მართლაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ბოლშევიკური რეჟიმისთვის პროპაგანდის კამპანიაში, რადგან ისინი სწორედ მსგავსი მაგალითებით ცდილობდნენ დაესაბუთებინათ თავიანთი მორალური და სამართლებრივი უფლება, დაემხოთ ამიერკავკასიის დამოუკიდებელი სახელმწიფოების მთავრობები და საბჭოთა რეჟიმი დაემყარებინათ არგუმენტით, რომ კავკასიის დამოუკიდებელი რესპუბლიკების მმართველი პარტიები „კონტრრევოლუციონერები“ იყვნენ, უღალატეს „დიდი რუსეთის რევოლუციას“, დანაშაული ჩაიდინეს საკუთარი ხალხის წინააღმდეგ და დიქტატორული რეჟიმი დაამყარეს „მშრომელი მასების“ ინტერესების წინააღმდეგ.
ამ ყოველივეს გამო გამალებული პროპაგანდის კამპანიის ნაწილად ქცეული ისტორიული მოვლენის სხვაგვარი კუთხით ასახვა მხატვრულ ნაწარმოებში ძალზე მტკივნეული აღმოჩნდა ბოლშევიკური პარტიისთვის, რამდენადაც ისინი კარგად აცნობიერებდნენ, რომ ისტორიული (თუნდაც საბჭოთა ისტორიკოსების მიერ გაყალბებული) ნაშრომების მკითხველთა რიცხვი კატასტროფულად დაბალი იყო მხატვრული ლიტერატურის მკითხველებთან შედარებით და სახელმწიფო პროპაგანდის ფორმულა მნიშვნელოვნად დაზარალდებოდა, თუკი მოქალაქეები _ მკითხველები შამქორის შეტაკების შესახებ რომანში წარმოდგენილი ვერსიას მიიღებდნენ.
პარტისტორიისა და პროპაგანდისტული ფორმულის დარღვევის ფაქტით შეშფოთებული ძველი ბოლშევიკი ნოე ლეჟავა, რომელიც რეალურად მონაწილეობდა შამქორის მოვლენებში, როგორც ბოლშევიკური ორგანიზაციის ერთ-ერთი ლიდერი, რომელთაც წააქეზეს ჯარისკაცები, იარაღი არ ჩაებარებინათ და ხელი შეუწყეს ტრაგედიას, კატეგორიული კრიტიკით დაესხა თავს ალექსადრე ქუთათელს და მას ისტორიის გაყალბებაში დასდო ბრალი. თუმცა აღნიშნა, რომ ავტორმა ეს არა შეგნებულად, არამედ ისტორიულ ფაქტებთან ზერელე დამოკიდებულების გამო დაუშვა, მაგრამ მის გამოსვლაში იგრძნობოდა მთავარი დაკვეთა – როგორ უნდა დახატულიყო შამქორის ტრაგედია და როგორ უნდა გადაეკეთებინა ავტორს ნაწარმოების ეპიზოდი. რაოდენ საოცარი არ უნდა იყოს, ამ სხდომაზე ალექსანდრე ქუთათელი მყარად იდგა თავის პოზიციებზე და შეუპოვრად იცავდა საკუთარ შემოქმედებას დ ა ბრალს სდებდა ნოე ლეჟავას, რომ მას არ ესმოდა ისტორიული რომანის არსი.
ბედის ირონიით, პირველი წიგნის მეორე გამოცემისას მხურვალე ბოლშევიკი ნოე ლეჟავა ვერ მოესწრო და ვერ გაიგო, შეცვალეს თუ არა მისი გვარი შამქორის ბრძოლის ეპიზოდში, რადგან ის “დიდი ტერორის” მსხვერპლი გახდა – 1937 წლის 29 დეკემბერს დახვრიტეს კონტრრევოლუციონერობისა და მავნებლობის ბრალდებით.
ბოლშევიკ ნოე ლეჟავას მწერალთა კავშირის სხდომაზე დასწრება უკვე თავისთავად გვიქმნის წარმოდგენას, თუ რა რაკურსით ხდებოდა ნაწარმოებების განხილვა და რას მოითხოვდნენ ავტორისგან. თუმცა ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს დოკუმენტურ პროზასთან და, ბუნებრივია, მისდამი დამოკიდებულება ორმაგად საყურადღებო და საპასუხისმგებლო იყო ბოლშევიკური იდეოლოგიის გამტარებელი მწერალთა კავშირისა და ზოგადად, პარტიისთვისაც. ამიტომ იყო ასე კრიტიკული და მწვავე ნოე ლეჟავას გამოსვლა. განსაკუთრებით, შამქორის სისხლიანი მოვლენის შესახებ. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ნოე ლეჟავა, ფაქტობრივად, ახმოვანებს ბოლშევიკური პარტიის შიშსა და სიფრთხილეს დოკუმენტური პროზისადმი – არ იყო საჭირო მოვლენათა რეალური/ისტორიული რაკურსით წარმოჩენა, მთავარი იყო ბოლშევიკური დისკურსი, რომელიც მკითხველს ისტორიულ ფაქტს ისე წარმოუჩენდა, როგორც ეს ბოლშევიკური პარტიისთვის იყო ხელსაყრელი. თუკი დოკუმენტური პროზა თავის მოვალეობას შეასრულებდა, მაშინ ბოლშევიკური იდეოლოგია ვერ იმუშავებდა მთავარი მიზნის შესრულებისთვის – შეექმნა ახალი ცნობიერების ადამიანი, რომლისთვისაც ისტორიაც და რეალობაც იქნებოდა ის, რასაც “მშობლიური და მზრუნველი” პარტია მიაწვდიდა.
1934 წლის 23 მარტს შედგა მწერალთა კავშირის მესამე სხდომა, რომელსაც თავმჯდომარეობდა ამხ. ჩხიკვაძე და რომელზეც მთავარმა მომხსენებელმა, მარიამ გარიყულმა ისაუბრა ალექსანდრე ქუთათელის რომანის შესახებ. მომხსენებელი არ იწუნებს რომანს. პირიქით, ამბობს, რომ ის ცოცხლად იწყება და ინტერესითაც იკითხება, მაგრამ იქვე სვამს კითხვას: “სად არიან ქალები? ამოდენა აქტიურ მოქმედ მამაკაცთა შორის სრულად არ მოსჩანს ქალის სახე”. სიტუაცია იძაბება განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მარიამ გარიყულს მოჰყავს ადგილი რომანიდან, სადაც პროტაგონისტის (კორნელი მხეიძის) შეყვარებული, ნინო მაყაშვილი შედარებულია ცხენთან. როგორც ჩანს, დარბაზში მყოფმა ს. წულუკიძემ ამ ციტატას მოაყოლა რეპლიკა: “მშვენიერი იყო, მშვენიერი”, რასაც მარიამ გარიყულის მრისხანე შეკითხვა მოჰყვა: “ამხ. წულუკიძე სასიამოვნო იქნება რომ თქვენ ულაყს შეგადარონ?” სხდომაზე გამომსვლელ მწერალთა კრიტიკის მიზეზი ერთადერთი იყო – მწერალმა სრულად ვერ გამოხატა პერსონაჟი, როგორც ბოლშევიკი; ანუ, კორნელი მხეიძე ვერ ჩამოყალიბდა ბოლშევიკად და შესაბამისად, მწერალმა ვერ მოახერხა წარმოეჩინა საბჭოთა ადამიანის ტიპი. არადა, მწერლობის მოთხოვნა ხომ ეგ იყო – ახალი, საბჭოთა ადამიანის ფორმირება. თავად ქუთათელის გამოსვლის სიტყვებში აშკარად ჩანს ავტორის პოზიცია – ლოიალური განწყობა. ის ხვდება, რომ გადასარჩენია რომანიც და საკუთარი თავიც და იწყებს ლავირებას.
სხდომიდან მალევე ავტორმა განცხადებით მიმართა საქართველოს საბჭოთა მწერალთა კავშირის სამდივნოს და სთხოვა, ეშუამდგომლა გამომცემლობის წინაშე. ქუთათელს გამომცემლობისთვის 1937 წლის თებერვალში უნდა ჩაებარებინა რომანის მეორე წიგნი. ამ წერილში ავტორი დაგვიანების მიზეზად შემდეგ ფაქტორს ასახელებს – ვინაიდან რომანში მოქმედება ვითარდება სამოქალაქო ომის ფონზე და გარკვეულწილად წარმოადგენს საქართველოს ბოლშევიკური პარტიის ისტორიის მხატვრულ ილუსტრაციას, ეს მოითხოვს ჩემგან უდიდეს ყურადღებას და ყველა ხელნაწერის გადახედვას; დამჭირდა კონსულტაციები და ა.შ. გასაგებია, რატომ დასჭირდა მას, გადაეხედა უკვე გამოცემული წიგნისთვისაც და გამოსაცემად გამზადებული ხელნაწერებისთვისაც; ასევე გასაგებია, თუ ვისგან უნდა აეღო მას კონსულტაციები, თუ უნდოდა, რომ მის წიგნს მზის სინათლე ეხილა.
მეორე გამოცემა უკვე ცხადყოფს ავტორის პოზიციას. მან გაითვალისწინა თითქმის ყველა მოთხოვნა. მეტიც, ძალიან კარგად მიხვდა, თუ რას ითხოვდა მისგან, როგორც მწერლისგან, ბოლშევიკური იდეოლოგია და თავისი შემოქმედებითი ნება/თავისუფლება სწორედ ამ მოთხოვნებს შეუსაბამა/დაუქვემდებარა. ქუთათელის გულმოდგინებას ისიც წარმოაჩენს, რომ ყოველი შემთხვევისთვის მარიამ გარიყულის შენიშვნაც გაითვალისწინა. ასე გაჩნდა მის რომანში ბოლშევიკი რევოლუციონერი მაროს სახე. რა თქმა უნდა, ეს სახე ხელოვნურია და “კლიშეებით” გადატვირთული, ისევე, როგორც დანარჩენი რევოლუციონერების სახეები, მაგრამ ეს არ არის მთავარი. იმ პერიოდის ლიტერატურაში, მით უმეტეს დოკუმენტურ პროზაში, მთავარი აქცენტი არა მხატვრული სახის შექმნაზე, არამედ საბჭოთა ადამიანის სახის წარმოჩენასა და ხალხისთვის ამ სახის, როგორც ერთადერთი იდეალის, მიწოდებაზე უნდა გაკეთებულიყო.
ამ ყველაფრის შედეგი ის იყო, რომ ავტორს სიცოცხლეშივე დაუფასდა თავდადებული შრომა და მისი ნაწარმოები წარადგინეს სახელმწიფო პრემიაზე. მაგრამ ალექსანდრე ქუთათელმა მაინც ვერ აიცილა პრობლემები. 1953 წელს გარდაიცვალა დიდი ბელადი დ,ა ნიკიტა ხრუშჩოვის პირადი ჩარევით, წიგნი საერთოდ მოხსნეს კონკურსიდან.
გიორგი დიასამიძის კვლევამ აჩვენა, რომ ალექსანდ რე ქუთათელმა შეძლო ბოლშევიკური იდეოლოგიისთვის ფეხის აწყობა და მისი დოკუმენტური პროზა გახდა ისეთი, როგორსაც უკვეთავდა პარტია მწერალს. თავის მხრივ, პარტიამაც შეასრულა თავისი მისია და დოკუმენტური პროზა (ისევე, როგორც მთლიანად ლიტერატურა) თავის გავლენაში მოაქცია და შესაბამისად, ის უკვე აღარ იყო საშიში. მეტიც, არათუ საშიში, გამოსადეგიც კი გახდა. ქუთათელმა საკმაოდ კარგი და საჭირო გამოცდილება მიიღო თავისი რომანით და ისწავლა, რას ნიშნავს წერა სოცრეალიზმის პრინციპების გათვალისწინებით. მართლაც, ეს იყო ნამდვილი გამარჯვება, ოღონდ არა მწერლის, არამედ ბოლშევიკური იდეოლოგიისა, რომელმაც თავის სამსახურში ჩააყენა ისეთი სპეციფიკური ჟანრიც კი, როგორიცაა დოკუმენტური პროზა. მართალია, ამით ამ უაღრესად საინტერესო და საჭირო ჟანრმა ნამდვილი ფორმა და სახე დაკარგა, მაგრამ, სამაგიეროდ, მწერალმა შეინარჩუნა სიცოცხლე და ავტორიტეტი.
