ნებისმიერი მწერლის მხატვრული სამყაროს შესწავლისას, სტილისტური თავისებურებების ანალიზისას მნიშვნელოვანია ყურადღების გამახვილება დიალოგებზე, რომელთაც ავტორი სხვადასხვა ფუნქციით იყენებს. მათი საშუალებით გამოხატავს;
- პერსონაჟთა ხასიათს;
- პერსონაჟთა შეხედულებებს;
- პერსონაჟთა ერთმანეთთან დამოკიდებულებას;
- პერსონაჟთა დამოკიდებულებას სხვებთან _ოჯახი, მეგობრები, გარემო და სხვ;
- პერსონაჟთა დამოკიდებულებას დროსთან: აწმყოსა, წარსულსა თუ მომავალთან;
- პერსონაჟთა დამოკიდებულებას სივრცესთან (სოფელი, ქალაქი, ტყე, ველი და სხვ);
- პერსონაჟთა დამოკიდებულებას ღმერთთან, სიკვდილ-სიცოცხლესა და სხვა უნივერსალურ, ყოფიერების განმსაზღვრელ-განმაპირობებელ უნივერსალურ მოვლენებთან.
უმბერტო ეკო თავისი რომანის „ვარდის სახელისთვის“ დაწერილ ბოლოთქმაში კარგად აანალიზებს დიალოგის შექმნის სხვადასხვა მეთოდს. იგი წერს: „მარკო ფერერიმ ერთხელ მითხრა, შენი დიალოგები კინემატოგრაფიულია, რადგან ზუსტად კინოსთვის შესაფერისი ხანგრძლივობა აქვთო. ცხადია: როცა სატრაპეზოდან გამოსულ ორ პერსონაჟს გზაში ვალაპარაკებდი, დიალოგის წერისას მონასტრის გეგმა მედო წინ, როცა შიგა ეზოს გადაჭრიდნენ და დანიშნულების ადგილამდე მივიდოდნენ, საუბარს ვამთავრებდი“. აქედან ჩანს, რა დიდ ყურადღებას აქცევს მწერალი დიალოგის არა მხოლოდ შინაარსს, არამედ დროში ხანგრძლივობასაც, რამდენად ერთვება ის გამოგონილი სამყაროს განზომილებაში, სწორედ ამისტომაც აღწევს იმ დამაჯერებლობას, რომელიც ამ რომანშია. მკითხველი პერსონაჟებთან ერთად თავისუფლად დახეტიალობს რომანში ასახული ბიბლიოთეკის ლაბირინთებში და მათთან ერთად ეძიებს სიმართლეს.
იმისთვის, რომ მოსწავლეებმა კარგად გაიაზრონ დიალოგების თავისებურებანი და მხატვრული ფუნქცია, კარგი იქნება, თუ პლატონის რომელიმე ნაწარმოების, მაგალითად, „სახელმწიფოს“ ფრაგმენტს გავაცნობთ. მისი ტექსტები ხომ მთლიანდ დიალოგებზეა აგებული.
მოსწავლეებმა რომ სიღრმისეულად გაარკვიონ დიალოგის სტრუქტურის ელემენტები, კარგი იქნება, თუ უმბერტო ეკოსეული შემოთავაზებული სქემით (ან მისი მოდიფიცირებული ვარიანტებით) ამუშავებთ. ყველაფერი პედაგოგის შემოქმედებით უნარებზეა დამოკიდებული. ქართულსა და მსოფლიო ლიტერატურაში უხვი მასალაა დიალოგებზე დასაკვირვებლად.
უმბერტო ეკო დიალოგის ხუთ სახეობაზე ამახვილებს ყურადღებას :
- – როგორ ხარ?
– არა მიშავს, შენ?
—–
- – როგორ ხარ? – თქვა ჯოვანიმ.
– არა მიშავს, შენ? – თქვა პიერომ.
—–
- – როგორ, – თქვა ჯოვანიმ, – როგორ ხარ?
პიერომაც მაშინვე: – არა მიშავს, შენ?
—–
- – როგორ ხარ? – დაინტერესდა ჯოვანი.
– არა მიშავს, შენ? – გაუცინა პიერომ.
—–
- ჯოვანიმ ჰკითხა: – როგორ ხარ?
– არა მიშავს, – უპასუხა პიერომ ჩამქრალი ხმით.
და მერე უგერგილოდ გაუღიმა: – შენ?
ეკოს აზრით, ბოლო სამი დიალოგი მაგალითია იმისა, რასაც რემარკას, ანუ ავტორისეულ ჩარევას, ვუწოდებთ: ავტორი საკუთარი კომენტარით ერევა და მოსაუბრეთა სიტყვების შესაძლო შინაარსს გვკარნახობს. მაგრამ დარწმუნებულები ვართ, რომ ამას არ ცდილობს პირველ ორ შემთხვევაშიც, რომლებიც, ერთი შეხედვით, ნეიტრალურია? მართლა უფრო თავისუფალია მკითხველი პირველ ორ ვარიანტში, როცა ისე შეიძლება განიცადოს გარკვეული ემოციური ზეწოლა, რომ ვერც გააცნობიეროს ეს (გავიხსენოთ ჰემინგუეის დიალოგის მოჩვენებითი ნეიტრალურობა!), თუ უფრო თავისუფალი ის სწორედ დანარჩენ სამ შემთხვევაშია, როცა ის მაინც იცის, რა უნდა ავტორს?
ამ კითხვებზე საპასუხოდ შეიძლება დისკუსიის გამართვაც.
თავდაპირველად კარგი იქნება, მასწავლებელმა მოსწავლეებს სლაიდებით აჩვენოს დიალოგების ნიმუშები მსოფლიო ლიტერატურის ნიმუშებიდან, მაგალითად, ჰემინგუეის, დოსტოესკის, ჩეხოვის, მარკესის და სხვათა ნაწერებიდან. ნიმუშებად მოიყვანოს, აგრეთვე, დიალოგები ილია ჭავჭავაძის, ვაჟა-ფშაველას, მიხელ ჯავახიშვილის, დავით კლდიაშვილის და მეოცე-ოცდამეერთე საუკუნის მწერალთა შემოქმედებიდან. ცალკე უნდა გამხვილდეს ყურადღება, რა თქმა უნდა, დიალოგზე პიესის ჟანრში (კარგი იქნება შექსპირისა და იბსენის მაგალითები და სხვ.)
მხატვრულ ტექსტს კარგად უნდა იცნობდეს მოსწავლე, რომ დიალოგებზე დაკვირვებაც შეძლოს და სიღრმისეულად გაარკვიოს მათი მხატვრული ფუნქცია. ეს ფუნქცია კი სხვადასხვაგვარი შეიძლება იყოს. მაგალითად, „შუშანიკის წამების“ ეს დიალოგი განვიხილოთ ამ სქემის მიხედვით:
დიალოგის განხილვამდე შეიძლება დავსვათ კითხვები:
- რა ვიცით დიალოგში მონაწილე პერსონაჟთა შესახებ?
- რა ვითარებაში იმართება დიალოგი? (დროსივრცული არეალი).
- რა მოვლენები უძღვის წინ ამ დიალოგს?
რა თქმა უნდა, კითხვები შეიძლება მასწავლებელმა შეცვალოს და გაამრავალფეროვნოს.
„ვითარცა ვიხილე იგი განმწარებული, მეცა ვტიროდე მის თანავე. და ვარქვი ნეტარსა შუშანიკს: „ღუაწლსა დიდსა შესლვად ხარ, დედოფალო! ეკრძალე სარწმუნოებასა ქრისტესსა, ნუ-უკუე მტერმან, ვითარცა სრსჳლმან, საძოვარი პოოს შენ თანა“. ხოლო წმიდამან შუშანიკ მრქუა მე: „ხუცეს, და მეცა დიდსა ღუაწლსა განმზადებულ ვარ“. და მე ვარქუ მას: „ეგრჱთ არს. მჴნე იყავ, მოთმინე და სულგრძელ“. ხოლო მან მრქუა მე: „ჩემდა მარტოჲსა არიან ჭირნი ესე!“
ხოლო მე ვარქუ მას: „ჭირნი შენნი ჭირნი ჩუენნი არიან და სიხარული შენი სიხარული ჩუენი არს. ჩუენი არა ხოლო თუ დედოფალი ოდენ იყავ, არამედ ჩუენ, ყოველთა, ვითარცა შვილთა, გუხედევდ“.
და ვარქუ მე სანატრელსა მას: „ხუაშიადადრე, ვითარ გეგულების, მითხარ მე, რაჲთა უწყოდი და აღვწერო შრომაჲ შენი“. ხოლო მან მრქუა მე: „რასა მკითხავ ამას?“ დ მე მიუგე და ვარქუ მას: „მტკიცედ სდგაა?“ და მან მრქუა მე: „ ნუ იყოფინ ჩემდა, თუმცა ვეზიარე საქმეთა და ცოდვათა ვარსქენისათა!“ მე მიუგე და ვარქუ მას: „მწარე გონება აქუს მას, გუემასა და ტანჯუასა დიდსა შეგაგდოს შენ“. ხოლო მან მრქუა მე: „უმჯობეს არს ჩემდა ჴელთა მისთაგან სიკუდილი, ვიდრე ჩემი და მისი შეკრებაჲ და წარწყმედაჲ სულისა ჩემისაჲ, რამეთუ მასმიეს მე პავლჱს მოციქულისაგან: „არა დამონებულ არს ძმაჲ, გინა დაჲ, არამედ განეყენენ“. და მე ვთქუ: „ეგრეთ არს“ (იაკობ ხუცესი).
დიალოგის წაკითხვის შემდეგ კი შეიძლება დაისვას კითხვები:
- ამ დიალოგმა რა შეცვალა მონაწილე პერსონაჟთა ცხოვრებაში?
- დიალოგმა დაახლოვა თუ დააშორა მოსაუბრენი?
- რა ახალი ინფორმაცია მიიღო დიალოგის მონაწილემ?
- დიალოგის მიხედვით რა გაარკვია, გაიგო მკითხველმა?
- დიალოგი გვაძლევს თუ არა საშუალებას განვსაზღვროთ შემდგომი მოვლენები?
- მოახდინა თუ არა გავლენა ამ დიალოგმა პერსონაჟათ შეხედულებებზე? ცხოვრებაზე?
- პერსონაჟთა ხასიათის რომელი თვისებები წარმოჩნდა ამ დიალოგში?
- როგორია დიალოგში მონაწილე პერსონაჟთა ლექსიკა?
- მონაწილეთა როგორი განწყობილებები წარმოაჩინა ამ დიალოგმა?
და სხვა.
ახლა იგივე სქემა გურამ რჩეულიშვილის „ნელი ტანგოს“ (ან სხვა რომელიმე მწერლის) დიალოგზე დაკვირვებისას გამოვიყენოთ:
„ბიჭს სახე აუმეტყველდა, მერე თითქმის ჩურჩულით დაიწყო:
ბიჭი: იყავით დღეს საცურაოზე?
გოგო: რა თქმა უნდა, დღეს საუცხოოდ დამწვა მზემ.
ბიჭი : გეტყობათ, კარგადა ხართ გაშავებული; მართლა, დაესწარით იმ ამბავს?
გოგო: ჰო, ჰო, იშვიათი შემთხვევაა, დედა-შვილს აუარებელი წყალი უყლაპავთ, მაგრამ გადარჩნენ.
ბიჭი: აბა, საწყალი მამა, იმან გამოათრია. ნეტა იმასაც წყალი ეყლაპა.
გოგო: მაშინ გადარჩებოდა, ექიმმა თქვა, ზედ ნაპირთან აქვსო გული გახეთქილი უბედურს.
ბიჭი: საცოდავი, კარგი ვაჟკაცი კი ყოფილა.
გოგო: რა თქმა უნდა, ახლა ცოტანი არიან ასეთები. ჯაზი ახლა მელოდიურ ტანგოში გადავიდა, ბიჭმა ახლოს მიიკრა ქალი:
ბიჭი: მაგრამ მენდეთ, მაინც არიან.
ქალი აილეწა, მერე ვაჟკაცს ახედა, მოეწონა მისი ლამაზი, მზისგან გარუჯული სახე და მთლიანად მინებდა ნელ ტანგოს“.
ამ დიალოგში ნოველის მთავარი სათქმელია გადმოცემული ცოცხლად და შთამბეჭდავად. ბიჭის პასუხი: „მენდეთ, მაინც არიან“ _ წარმოაჩენს მწერლისეულ რწმენას, რომ თავგანწირული ადამიანები ყოველთვის იარსებებენ, როგორც სახარებისეული „ქვეყნის მარილნი“.
იმის ნიმუშად, რომ დიალოგს შეიძლება, პირდაპირი თუ სიმბოლურ-ალეგორიული მნიშვნელობით, ნულოვანი შედეგი ჰქონდეს, მოვიყვანოთ სულხან-საბას იგავ-არაკი „ოთხი ყრუ“:
„ერთი ყრუ კაცი იყო და ხარი დაკარგა. საძებნელად წავიდა ერთი კაცი შემოეყარა. კითხვა დაუწყო. თურე ის კაცი უფრო ყრუ იყო და ვირი თურე ეპოვნა. მან ხარისა ვერა შეიტყო. ასე უთხრა. ვირი თუ შენია, საპოვნელა მაინც მომეცო! ერთმანერთსა ვერა შეატყობინეს რა.
ერთი ცხენოსანი კაცი მოვიდოდა და ქალი ვინმე გავას უჯდა. მივიდენ მასთან. ამან ამისი ხარისა უთხრა, მან მისი ვირისა. თურე ის უფრო ყრუ იყო; ეგონა: დიაცს მართმევენო. ფიცი თქვა: ცოლი მომიკვდა და ეს მისი მოახლე არისო, სხვისას ნუ ჰგონებთო! ვერც ერთმა
ვერა გაიგეს რა.
ყადთან წავიდნენ, ყველამ თავისი საჩივარი თქვეს. ყადი თურე სიბერით დაყრუებულიყო. რამაზანი იყო. ეს მოჩივარნი მთვარის გამოჩენის მოამბენი ეგონა. თქვა: რადგან მთვარე უნახავნ, ნაღარას კარითო! ვერც ერთმან ვერა გაიგეს რა“.
ამ შემთხვევაში, ყურადღება შეიძლება გავამახვილოთ პოლილოგზეც (როდესაც საუბარში რამდენიმე ადამიანი მონაწილეობს).
მიხაილ ბახტინის აზრით, დიალოგში უხილავად მონაწილობს „მესამე“- ეს არის მკითხველი. ამ „სასწაულზე“ ამახვილებს ყურადღებას გურამ დოჩანაშვილი: „იყო მკითხველი, ეს თავისთავად სასწაულია, მკითხველი – ეს სწორედ ისაა, ვისაც შეგიძლია ისედაც ვიწრო საძილე ტომარაში შეყვარებულებს შორის იწვე და სულაც არ იყო ზედმეტი, ეს – სასწაულია და მეტსაც გეტყვით, ზედმეტი კი არა, აუცილებელი ხარ, რადგან ავტორმა ასე ინება“ („კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“).
სასურველია დიალოგის სხვადასხვა ფორმაზე დაკვირვევბა:
- პროზაში,
- პოეზიაში ( პოემა, ლექსი).
მაგალითად, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსში: „ღამე ყაბახზედ“ ვხვდებით ასეთ დიალოგს:
„ამან გამამხნო და გულს ძგერით წარვსდეგი წინა
და ასე ვუთხარ: “ნეტარ მე, რომ მეღირსა კვალად
სანატრი ჩემთვის ნახვა თქვენი აწ მხიარულად!”
“გმადლობთ, — მითხრა მან, — რომ თქვენ მაინც გახსოვართ კიდევ:
ახლა მოდაა, ვინც ვის იცნობს, ივიწყებს ისევ”.
— “დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ, რომ ვერც მოდები
ვერ მამიშლიან თქვენსა ხსოვნას და ვერც დროები!”
ამ დიალოგის ერთგვარი ირონიული ტონალობა სხვა ელფერს ანიჭებს დიალოგის შინაარსაც და უკეთესად გვაცნობს მონაწილეთა ბუნებას.
დიალოგს ლექსში, ისევე როგორც პროზაში, სხვადასხვა ფუნქცია შეიძლება ჰქონდეს, მაგალითად, შემოაქვს ყოფითი ინტონაცია, ცა და მიწა თითქოს ერთმანეთს უახლოვდება ხორციელი და სულიერი სწრაფვანი ერთმანეთს გადაეწვნება, მაგალითად, გალაკტიონის ლექსში „ქალავ“:
„გულო, ოცნებას მალავ!
ცაო, ლურჯდება ზოლი!
ვაჟი: – დაიცა, ქალავ!
ქალი: – დაგიბრმა თოლი!
შორით ბრუნდება წყალი,
ნისლი იცრება მთაში.
– არა! – ჩურჩულებს ქალი.
– კარგი! – ამშვიდებს ვაჟი“.
გულო, ოცნებას მალავ,ცაო, ლურჯდება ზოლი.
ისევ: – დაიცა, ქალავ!
ისევ: – დაგიბრმა თოლი!“
და კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რამ _ მხატვრული ტექსტისა და მკითხველის ურთიერთობაც დიალოგის რეჟიმში ვითარდება: „ტექსტი მკითხველს ესაუბრება და ამ დიალოგში ავტორი არ მონაწილეობს. შექმნის პროცესში კი დიალოგი ორმაგია: ერთია დიალოგი მოცემულ ტექსტსა და მასზე ადრე დაწერილ ყველა სხვა ტექსტს შორის (წიგნები მხოლოდ უკვე დაწერილი წიგნების შესახებ იწერება) და მეორე – დიალოგი ავტორსა და მისთვის სასურველ მკითხველს შორის“ (უმბერტო ეკო).
