სკოლამდელთა სიუჟეტური თამაშის თავისებურებანი

სკოლამდელი ასაკის ბავშვების მშობლებსა და მასწავლებლებს კარგად მოეხსენებათ, რომ თამაში ბავშვის არა მხოლოდ საყვარელი საქმიანობა, არამედ წამყვანი ქცევაცაა, რომლის მეშვეობითაც ხდება მისი განვითარება.

ბავშვის განვითარებასთან ერთად იცვლება თამაშიც. თავდაპირველად ბავშვი თავისი სხეულის ნაწილებით თამაშობს, მოგვიანებით იწყებს საგნებით მანიპულაციას და მათი თვისებების შესწავლას. ამას ცვლის ილუზიის თამაში, როდესაც ბავშვი საგნებს განსხვავებულ მნიშვნელობას ანიჭებს. ილუზიის თამაშის ერთ-ერთი სახესხვაობა როლების თამაში, როდესაც ბავშვი ცვლის საკუთარ მეს და ხან მეხანძრის როლს ირგებს, ხან კოსმონავტისას. თანდათან ბავშვისთვის მნიშვნელოვანი ხდება არა მხოლოდ შესრულებული როლი, არამედ ის სიუჟეტიც, რომელშიც თამაში ვითარდება.

ბავშვის თამაშისთვის დამახასიათებელია შემდეგი ნიშნები:

·თავისუფალი აქტიურობა;

·დადებითი ემოციური ელფერი, რომელიც თან ახლავს თავად თამაშის პროცესს და არა მხოლოდ მის შედეგს;

·სპონტანურობა, იმპროვიზაცია, საკუთარი ძალებისა და გარემოს შეცნობა.

ბავშვის თამაშის შესწავლას დიდი მნიშვნელობა აქვს მისი ფსიქიკური განვითარების ბუნების გასაგებად.

არსებობს სხვადასხვა მოსაზრება იმის თაობაზე, რატომ თამაშობს ბავშვი. ზოგი მეცნიერის აზრით, ბავშვის, ისევე როგორც ცხოველების, თამაშს მათი ჭარბი ენერგია განაპირობებს, მაგრამ ამგვარი მიდგომა არ სცემს პასუხს კითხვაზე, რატომ ირჩევს ბავშვი ზოგჯერ რთულ, წესებიან თამაშებსაც, მაშინ როდესაც ენერგიის დახარჯვა უფრო მარტივი მოქმედებებითაც შესაძლებელია. თამაშის მიზნის თაობაზეც არსებობს განსხვავებული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც, ბავშვი თამაშით იმ უნარებს ივითარებს, რომლებიც მას სამომავლოდ სერიოზული საქმიანობისთვის ამწიფებს. მაგრამ, ბუნებრივია, ბავშვი თამაშის დროს ამგვარ მიზანს არ ისახავს. ის უბრალოდ სიამოვნებას იღებს საკუთარი მოქმედებებისგან. ამიტომაც არის, რომ ბავშვები თამაშის დროს ხშირად ერთსა და იმავე მოქმედებებს იმეორებენ.

საინტერესოა ამის თაობაზე დიმიტრი უზნაძის აზრი. ის მიიჩნევს, რომ ადამიანს აქვს არსებული ძალების, ფუნქციების ამოქმედების ტენდენცია, მაგრამ მათ ასამოქმედებლად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს გარემოს. მნიშვნელოვანია, რომ ამ ამოქმედებულ ძალებს გარეთ შესატყვისი პირობები დახვდეს. ამიტომაც არის, რომ განსხვავებულ გარემოში ბავშვები განსხვავებულად თამაშობენ.

თამაშის შესახებ საინტერესო მოსაზრებას გამოთქვამს ლევ ვიგოტსკი. მისი აზრით, ბავშვი თამაშს სამი წლიდან იწყებს, ვინაიდან თამაში იწყება მაშინ, როდესაც ბავშვის წარმოსახვის უნარი უჩნდება. ვიგოტსკის აზრით, ბავშვის თამაშს წარმართავს მისი არარეალიზებული მოთხოვნილებები და მათი დაუყოვნებლივ დაკმაყოფილების სურვილი, რომელსაც ბავშვი წარმოსახვის განვითარებასთან ერთად ილუზორულად იკმაყოფილებს.

წარმოსახული სიტუაციის დროს ბავშვი ცვლის რეალურად აღქმულ გარემოს და ქმნის „ვითომურ” სიტუაციას. საინტერესოა ისიც, რომ თამაშის ვითომური სიტუაცია არ რჩება მხოლოდ ბავშვის წარმოსახვაში – მას ის პრაქტიკულ მოქმედებებში გადააქვს.

ქვემოთ სიუჟეტური თამაშის სტრუქტურასა და ნაირსახეობებს შევეხებით.

ზოგიერთი ავტორი თამაშის სტრუქტურას მეტად ანაწევრებს და თამაშში რეალურ და იდეალურ სიბრტყეებს გამოყოფს. მას მიეკუთვნება თამაშის დროს გამოყენებული მასალა (სათამაშოები, სხვადასხვა ნივთი), თამაშის დრო და სივრცე, სხვა მოთამაშეებთან თანამშრომლობა, მოთამაშე ბავშვის მეს პოზიცია თამაშის დროს.

მასალა (სათამაშოები). თამაშის დროს ბავშვები იყენებენ სათამაშოებსა თუ სხვა რეკვიზიტებს. ეს ეხმარება მათ, უკეთ მოირგონ ახალი როლი (მაგ., ქუდები, სათვალეები). რეალობის ამსახველი სათამაშოების (მაგ., სამუშაო იარაღების, ჭურჭლის, ავეჯის) მეშვეობით ბავშვები ქმნიან და ინარჩუნებენ წარმოსახვით სიტუაციას.

თამაშის სივრცე. ეს ის ადგილია, რომელსაც ბავშვი იყენებს თამაშის დროს. თამაშის სიტუაციიდან გამომდინარე, ხდება სივრცის დიფერენცირება და მასთვის განსაზღვრული ფუნქციის მინიჭება. მაგ., თუ ბავშვები გაითამაშებენ „მაღაზიაში წასვლის” სცენას, მნიშვნელოვანია, რომ „მაღაზიის” სივრცე „სახლის” სივრცისგან გამოყოფილი იყოს. ამრიგად, ბავშვი თამაშის სიუჟეტის შესაბამისად ცვლის რეალურ სივრცეს და მის კონკრეტულ ადგილებს განსხვავებულ დატვირთვას ანიჭებს.

თამაშის დრო გულისხმობს როგორც სიუჟეტით წარმოდგენილი ამბის, ისე თამაშის მიმდინარეობის ხანგრძლივობასაც.

სიუჟეტის დრო. ეს არის დრო, რომელშიც ვითარდება სიუჟეტი. მაგ., ზამთარი ან ღამე. ამ დროის ხანგრძლივობა ბავშვის თამაშის სიუჟეტით არის განსაზღვრული.

თამაშის დროის მართვა. ბავშვის უნარი, „დაგეგმოს თამაში”, თავდაპირველად სუსტია და მისი რეალიზება პირდაპირ ხდება, მაგრამ თანდათან ბავშვი იძენს თამაშის დროის მართვის უნარს. მაგ., რეალური გარემოებიდან გამომდინარე, მას შესაძლოა მოუწიოს თამაშის „შეკუმშვა” და ადრე დასრულება.

რეალური დრო – ეს თამაშის რეალური ხანგრძლივობაა: რამდენ ხანს მიმდინარეობს თამაში, რამდენი ხანი ეთმობა ერთმანეთთან შეთანხმებას, მოლაპარაკებას, თავად თამაშს ან რამდენად ხშირად მეორდება ესა თუ ის სიუჟეტი.

ურთიერთობა თამაშის დროს. თამაშის დროს ბავშვებს შორის ურთიერთობა ორ დონზე მიმდინარეობს: სიუჟეტის ფარგლებში (როლებიდან ან რეალური ურთიერთობებიდან გამომდინარე) და მის ფარგლებს გარეთ.

ერთი მხრივ, ბავშვები ურთიერთობენ ერთმანეთთან წარმოსახულ სიტუაციაში ან მის ირგვლივ. ერთობლივი თამაშის დროს ბავშვებს შორის ურთიერთობის ეს ორი ტიპი ერთმანეთს ენაცვლება. ბავშვები, როლიდან გამომდინარე, იცვლიან მანერებს, ხმას, ინტონაციას, რაც იმის დასტურია, რომ ბავშვები განასხვავებენ რეალურ და როლურ ურთიერთობებს, თანაც რეალური ურთიერთობები ამ დროს მიმართულია საერთო საქმიანობის – თამაშის ორგანიზებისკენ, შეთანხმებისკენ და ა.შ.

მოთამაშის პოზიცია. თამაშში მნიშვნელოვანია თავად ბავშვის პოზიცია, ესე იგი რა ადგილი უკავია მოთამაშის მეს. ელკონინის თანახმად, ამგვარ პოზიციას ადგილი აქვს ერთობლივი როლური თამაშების დროს. მარტო თამაშის დროს არ წარმოიშობა იმის აუცილებლობა, რომ ბავშვმა შეიცვალოს საკუთარი პოზიცია ან შეუთანხმოს იგი თამაშის სხვა მონაწილეებს. ლევ ვიგოტსკის თანახმად, ბავშვი თამაშის დროს შეიცნობს საკუთარ მეს. განსხვავებული როლების გათამაშებისას ისბავშვი აღმოაჩენს მათ მსგავსებას ან განსხავებას საკუთარ თავთან, რაც სამომავლოდ მას დაეხმარება, გაითვალისწინოს განსხვავებული პოზიცია.

მეს პოზიცია სხვადასხვა სახეობის თამაშში სხვადასხვანაირია, რადგან ბავშვი, რომელიც თამაშობს, თავად არის თამაშის წყარო და ცენტრი. მოთამაშის პოზიცია აგრეთვე შეიძლება გამოვიყენოთ თამაშის სახეობათა კლასიფიკაციისთვის.

თამაშში ჩართული ბავშვის პოზიცია როლიდან გამომდინარეობს. ბავშვი შესაძლოა თავად იყოს თამაშის „რეჟისორი” ან საკუთარი პოზიციიდან მონაწილეობდეს თამაშში.

ამის გათვალისწინებით, განასხვავებენ სიუჟეტური თამაშის სამ ტიპს, რომლებიც, თავის მხრივ, რამდენიმე ვარიანტს აერთიანებს.

შევჩერდებით განსხვავებული სიუჟეტური თამაშის მახასიათებლებზე:

1. როლების თამაში – მოიაზრებს ახალი როლის მიღებას და ამ პოზიციიდან მოქმედებას. ამ დროს ხდება როგორც როლის გათავისება, ისე თამაშის დროს საკუთარი პოზიციის შენარჩუნებაც, რომლიდანაც ბავშვი აკვირდება თამაშის მიმდინარეობას.

შეგვიძლია განვასხვაოთ როლური თამაშის რამდენიმე სახეობა:

ა. კლასიკური როლური თამაში, რომელიც მოიაზრებს სხვა ბავშვებთან თანამშრომლობას ორ სიბრტყეზე – რეალურ ურთიერთობებს და როლიდან გამომდინარე ურთიერთობებს;

ბ. სათამაშოდან გამომდინარე როლური თამაში. ამგვარ თამაშში მნიშვნელოვანი ფუნქცია ენიჭება სათამაშოს და მოქმედება მისგან გამომდინარე ვითარდება. საინტერესოა თავად სათამაშოს არჩევა თამაშის პარტნიორად. ამგვარი თამაშის დროს სათამაშო „გამოხატავს” ბავშვის სათქმელს, მოქმედებებსა და განცდებს.

გ. როლური თამაში პარტნიორის გარეშე. აქ ბავშვი ირგებს როლს და თამაშს წარმართავს წარმოსახულ პარტნიორთან ერთად. ამ შემთხვევაში ბავშვი განასახიერებს სხვადასხვა როლს. შესაძლოა, ამგვარ თამაშში ის ნაკლებად იყენებდეს სათამაშოებსა და სხვა ნივთებს.

ასეთია სიუჟეტური თამაში, სადაც ბავშვი თავად არ ირგებს როლს, მხოლოდ სათამაშოებით მანიპულირებს და მათ შორის ურთიერთობებს გაითამაშებს. ამ შემთხვევაში ბავშვი იგონებს თემას, სიუჟეტს და თავად ზემოდან უყურებს თამაშს; ის განუსაზღვრავს როლებს სათამაშოებს, მაგრამ თავად მხოლოდ თამაშის წარმმართველია.

ამგვარ თამაშებს მიეკუთვნება:

● ინდივიდუალური „სარეჟისორო” თამაში, როდესაც ბავშვი ირგებს რეჟისორის როლს და არ არის თამაშის უშუალო მონაწილე. ის სტრუქტურით ჰგავს როლურ თამაშს პარტნიორის გარეშე, სადაც როლებს შორის ურთიერთმიმართებას ერთი მოთამაშე ქმნის. განსხვავება მხოლოდ მის გაშუალებულ ხასიათშია, ანუ რეალიზება სათამაშოებიდან გამომდინარე ხდება.

● ერთობლივი „სარეჟისორო” თამაშები. ამგვარი თამაშის დროს რამდენიმე მოთამაშე ერთმანეთთან სათამაშოების გამოყენებით ურთიერთობს.

● სიტუაციების გათამაშება – სიუჟეტური თამაში, სადაც ბავშვი რეალური მედან გამომდინარე, საკუთარი სახელით მონაწილეობს. ამგვარ თამაშში ის შეიძლება იყენებდეს სათამაშოს ან მის შემცვლელებს, ხოლო მოქმედება გამოგონილ დროსა და სივრცეში მიმდინარეობდეს.

მაგალითად, ბავშვი გაითამაშებს, ვითომ ყაჩაღებს გადაეყარა ან ფანტასტიკურ სამყაროში მოხვდა. ამ თამაშში შესაძლოა რამდენიმე ბავშვი იყოს ჩართული, მაგრამ არც ერთი არ ირგებს განსხვავებულ როლს. ამ შემთხვევაში ბავშვები „სეირნობენ ტყეში”, მიუსხდებიან რეალურ მაგიდას და სადილობანას თამაშობენ ან აცოცხლებენ რეალურ სიტუაციას.

მნიშვნელოვანია უფროსის როლი და ფუნქცია ამგვარი თამაშების დროს. თუ სიუჟეტური თამაშის ნიშნებია ბავშვის თავისუფალი აქტიურობა, სიამოვნების მიღება თამაშის პროცესისგან, მისი სპონტანურობა და იმპროვიზაცია, უფროსის დირექტიული ჩართულობა სახეს უცვლის თამაშს. უფროსი შესაძლოა დაეხმაროს ბავშვს წამოჭრილი სირთულის გადაჭრაში ან ჩიხში შესულს ახალი იდეა მიაწოდეოს. მაგალითად, თუ ბავშვები თამაშის დროს „ტყეში სეირნობენ”, უფროსი შესაძლოა თამაშში ჩაერთოს როგორც „ფოტოგრაფი{, რომელსაც ფრინველებისა და ცხოველებისთვის სურს ფოტოების გადაღება და სთხოვოს პატარებს, მათი ადგილსამყოფელი მიასწავლონ. როდესაც ბავშვები კვლავ აქტიურად ჩაერთვებიან თამაშში, უფროსი ნელ-ნელა გამოვა თამაშიდან. უფროსს ასევე შეუძლია დახმარება სივრცის მოწყობაში, რეკვიზიტებითა და სათამაშოებით ბავშვების მომარაგება.

როგორც ვხედავთ, სიუჟეტური თამაშის ყველა ზემოთ აღწერილ ტიპს ვითომური სიტუაციის არსებობა აერთიანებს. სიუჟეტური თამაშის ამგვარი კომპონენტების გამოყოფა გვაძლევს შესაძლებლობას, ერთი მხრივ, უფრო მკაფიოდ დავინახოთ საქმიანობის სტრუქტურული კომპონენტები, მეორე მხრივ კი ჩავწვდეთ ბავშვის სიუჟეტური თამაშის მრავალფეროვნებას.

1. უზნაძე დ., შრომები, ტ.V. თბილისი, 1967

2. ყოლბაია მ., ბავშვის ფსიქოლოგია. თბილისი, 2005

3. Е. О. Смирнова, И. А. Рябкова. Структура и варианты сюжетной игры дошкольника. Московский городской психолого-педагогический университет, 2010.