პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

სტანდარტული ენა და ორი გრამატიკა

ენობრივი პოლიტიკა ნებისმიერ სახელმწიფოში სტანდარტული ენის არსებობას უზრუნველყოფს და ენობრივი დაგეგმარების უშუალო შემადგენელია. თავის მხრივ, სტანდარტული ენა წინასწარ შემუშავებულ კანონებზე დამყარებული სისტემაა, რომელიც სახელმწიფოებრივი მოწყობის საფუძველია. სტანდარტული ენა სახელმწიფო ენაა. თითქმის ყველა ქვეყანაში კანონი ავალდებულებს საზოგადოებას, დაიცვას და გაუფრთხილდეს სახელმწიფო ენას. აუცილებელია, ყველა ქვეყანაში არსებობდეს ენის ნორმების დამდგენი სპეციალური ორგანო, რომელიც შეძლებს ახალი ლექსიკური თუ გრამატიკული ერთეულების სახელმწიფო ენაში ასახვას. თუმცა ჩვენში სახელმწიფოებრივი შეგნება, შეგნება იმისა, რომ სახელმწიფო ენა საზოგადოების ერთიანობის საფუძველია, თითქოს მოშლილია. შესაბამისად, ზღვარი ცოცხალ მეტყველებასა და სტანდარტულ ენას შორის ბუნდოვანი ან, სულაც, მორღვეულია. ისე რომ, მუდმივი ცვლილებების პროცესში ნორმა ზოგჯერ მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ენის განვითარებას.

სტანდარტული ენის ობიექტური პრინციპების თანახმად, დაუშვებელია სხვა ენებიდან სტანდარტულ ენაში შემოღწევის გზით სახელმწიფო ენის დაბინძურების იმგვარი შემთხვევები, როგორებიცაა ბარბარიზმები, პლეონაზმები, კალკები და ენისადმი თავისუფალი მიდგომის პირობებში ისეთი ახალი ფორმების დამკვიდრება, რომლებსაც სტანდარტული ენა უარყოფს და წინასწარ შემუშავებული პრინციპების საფუძველზე სანქციას ანიჭებს[1]. დღესდღეობით ენა შემღვრეულია შემდეგი ლექსიკური ერთეულებით: ჰაილაითი, ქეისი, ტრიგერირება, იტერაცია, ვრაპი, ვეიკი ასეთი ერთეული ენაში უკვე უამრავია და ცალკე ყურადღებას იმსახურებს, თუმცა თვალში საცემია შემღვრევის შემდეგი ფორმებიც: საქმე იმაშია, პირდაპირ კავშირშია, მიმალვაშია, გაყიდვაშია, თავდებში, მიმართებაში, სისრულეში მოიყვანა, წესრიგში მოიყვანა, შეცდომაში შეიყვანა სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ ისინი აკადემიურ გამოცემებშიც უხვად გვხვდება. მაგ., იმგვარ ლიტერატურაში, რომელიც სტუდენტი ახალგაზრდობისთვისაა განკუთვნილი. ერთგან ვკითხულობთ: საქმე იმაში კი არ არის, როგორ აღიქვამენ სხვები ჩვენს ხმას, არამედ იმაში, ჩვენ როგორ ვახმოვანებთ სამყაროს; ან კიდევ: აქ საქმე იმაშია, რომ ტოლერანტობა უადგილოა“. მართალია, აზრის სიღრმე ზოგჯერ ენობრივ ხარვეზებს ფარავს, მაგრამ ახლგაზრდა მკითხველს სჯერა, რომ უნივერსიტეტის მიერ შეთავაზებული სახელმძღვანელო ენობრივად მართებულ ფორმებს აწვდის, სინამდვილეში კი მის გონებაში ნორმად მცდარი ენობრივი ფორმები მკვიდრდება.

თანამედროვე სამეტყველო და უკვე სამწერლობო ქართულისთვის მტკიცდება ისეთი ზედსართაული წარმოების შემთხვევები, როგორებიცაა: აღქმადი, მოსმენადი, წაკითხვადი, ნახვადი, გაყიდვადი, აღწერადი საგულისხმოა, რომ, ენობრივი ნორმის თანახმად, ვითარებითი ბრუნვის ნიშანი ად ერთვის არა სახელზმნას, არამედ სახელს და ასე აწარმოებს მიმართებით ან/და გასუბსტანტივებულ ზედსართავს: თვალადი, ტანადი, გულადი, პურადი, თავადი უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ძველ ქართულში ვითარებითი ბრუნვის ნიშნის (-ად, –) წარმოება გაცილებით ვრცელი იყო, თუმცა ის ყოველთვის სახელს ერთვოდა და არა სახელზმნას.

თვალში საცემია -ამ თემისნიშნინი ზმნების –ავ თემისნიშნიანებად გარდასახვის სიხშირეც. ვსვავ, ვდგავ, ვიზავ, ვუსვავ, ვაბავ, ვურტყავ, ვიცვავ, ვასხავ, აღვიქვავ… უნდა ითქვას, რომ –ამ თემის ნიშანს ზმნათა გაცილებით მცირერიცხოვანი ჯგუფი დაირთავს, ვიდრე –ავ თემის ნიშანს (სულ 15-ოდე ზმნა). სწორედ –ავ თემისნიშნიანთა გავლენით გაჩნდა ამ ზმნებშიც არასწორი ფორმები. ზმნის საწყის ფორმებში კარგად ჩანს –ამ თემის ნიშნის ნაშთი: შესა, დადგა, დარტყა, დასხა, თქა, ჩაცა, აღქა… საწყისსა და მიმღეობაში –ს არსებობა სათანადო პირიან ფორმაში –ამ დაბოლოების მიმანიშნებელია.

აღარაფერს ვამბობთ უზუალურ ენაში სხვადასხვა ფონეტიკური პროცესის შედეგად გაჩენილ მცდარ ფორმებზე, რომლებიც არცთუ იშვიათად ისმის ცნობილი ადამიანთა მეტყველებაშიც. ესენია: სავანტყოფო, შეურაწყოფა, საშვალებით, ხანცთელი, ახქმა… ასევე არცთუ იშვიათია პირის ნიშნით ზმნისწინის გათიშვის (ავღწერ, ავღნიშნავ, ვანთავისუფლებ…), ვ-ინის გაჩენის (დაბოლოვება, დაჯილდოვება…) და სხვა ტიპის მორფოლოგიური თუ სინტაქსური შემთხვევები, რომელთა გამოყენება არაეთიკურია ენისადმი სამოქალაქო/სახელმწიფოებრივი გადმოსახედიდან, რადგან სწორედ ამგვარი მიდგომა გვავალდებულებს, დავიცვათ ენა-იდეალი, სტანდარტული ენა.

მეორე მხრივ, ენის განვითარების ცოცხალი პროცესის აღქმისთვის აუცილებელია თანამედროვე ქართული ცოცხალი მეტყველების ფაქტების გათვალისწინება – ქართული ენის სტანდარტული სალიტერატურო ვერსიისა („ქართული ენა“) და მისი რეალური მოხმარების შედეგად მიღებული ვარიანტების („ქართული“) სინოფსისი. პირველს იმპერატიული, პრესკრიფციული გრამატიკა განაპირობებს, ხოლო მეორეს – დესკრიფციული.

პრესკრიფციული გრამატიკა ფოკუსირებულია მითითებებზე, რა და როგორ უნდა გამოვიყენოთ ენაში, როგორ ვიმეტყველოთ სწორად და რა ენობრივი ფორმები ავიცილოთ თავიდან. დესკრიფციული გრამატიკისთვის ენა აღიწერება სწორედ ისე, როგორიც მოცემულია და გამოიყენება ყოველდღიურ მეტყველებაში.

დესკრიფციული მიდგომის თანახმად, წინადადება გრამატიკულად მართებულია, თუ მშობლიურ ენაზე მოლაპარაკე აწარმოებს ამა თუ იმ ენობრივ ფრაზას და იყენებს თუნდაც უმართებულო ფორმით. სწორედ ამიტომ მიიჩნევენ სპეციალისტები, რომ ცნებების „ქართული ენა“ და „ქართული“ შეპირისპირება არ ემთხვევა დიქოტომიას „სალიტერატურო ქართული“ vs. „არასალიტერატურო ქართული“. კორპუსლინგვისტიკის პერსპექტივიდან საინტერესოა არა „ქართული ენა“ როგორც დადგენილი ზოგადი გრამატიკული წესების მიხედვით ფორმულირებული „სწორი“ ქართული, არამედ „ქართული“ როგორც ქართული ენის ენობრივი კომპეტენციის მოხმარების ემპირიული ფენომენი კოგნიტიურ, სოციალურ და კულტურულ ასპექტებთან კონტექსტში – სივრცესა და დროში.

ქართული ენის გრამატიკა აღწერს ქართული ენის ფუნქციონირების გრამატიკულ წესებს ერთი ეპოქის ჩარჩოებში, კორპუსს კი ძალუძს ასახოს ქართულის ფუნქციონირების ყველა – გრამატიკული და არაგრამატიკული – ენობრივი შემთხვევა ემპირიულად ხელმისაწვდომ რესურსებზე დაყრდნობით, როგორც სინქრონიულ, ისე დიაქრონიულ ჭრილში[2].

ამ წინააღმდეგობების ფონზე როგორ ვასწავლოთ ენა – როგორც მხოლოდ სტანტარტიზებული მონაცემი თუ განვიხილოთ როგორც მრავალფეროვნება?

თუ მნიშვნელოვანია, რომ ახალგაზრდები თვალსაზრისთა მრავალფეროვნებას აფასებდნენ, მკაფიო წარმოდგენები უყალიბდებოდეთ ენობრივი მრავალფეროვნების მნიშვნელობებზე, აუცილებელია, დავანახოთ მათ ენის კულტურული შრეები და თავად აღმოვაჩენინოთ ის მსოფლმხედველობრივი განსხვავებანი, რომლებიც ამა თუ იმ ენაში ამა თუ იმ სახით იჩენს თავს. მთავარია, ავუხსნათ, რომ ენას სამყაროს შესაქმნელად ვიყენებთ, მისი წყალობით ვფიქრობთ და ვაზროვნებთ. მისი წყალობით ვასხვავებთ საგნებს და მივდივართ იქ, სადაც მას მივყავართ. სუფთა ენა სუფთა სამყოფელია. და თუ პირველითგან იყო სიტყვა, როგორც ხმაშესხმული ლოგოსი, უკანასკნელადაც ის იქნება. მთავარია, ამას სკოლაშივე სერიოზულად მოვეკიდოთ.

[1] რუსუდან საღინაძე, სტანდარტული ენა და ცვლილებები თანამედროვე ქართულ სამეტყველო კონტექსტში, მეშვიდე საერთაშორისო ქართველოლოგიური სიმპოზიუმის მასალები, თბ., 2016.

[2] https://tandaschwili.com/thema-1/%E1%83%AA%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%A5%E1%83%90

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი