მემატიანე გვამცნობს, რომ მირიან მეფის მოქცევიდან ოცდამეხუთე წელს გარდაიცვალა მისი უფროსი ვაჟი რევი, რომელსაც ცოლად ჰყავდა სალომე, სომეხთა მეფე თრდატის ასული. იმავე წელს დასნეულდა მირიან მეფეც. სიკვდილის წინ მან მოიხმო თავისი ცოლი ნანა და უმცროსი ვაჟი ბაქარი, რომელიც მანამდე მძევლად იყო კონსტანტინე კეისრის კარზე. დალოცვისა და მითითებების გაცემის შემდეგ მირიანმა მოატანინა წმინდა ნინოს ჯვარი, ჩამოჰკიდა ჯვარს გვირგვინი, ბაქარს თავზე გამოსახა სახე ჯვარის, აიღო გვირგვინი და დაადგა მას თავზე. მირიანის სიკვდილიდან ერთი წლის თავზე ნანაც გარდაიცვალა, მეფედ კი დაჯდა ბაქარი, მამასავით მორწმუნე. მან ღირსეულად გააგრძელა მამის მიერ წამოწყებული საქმეები, მოაქცია კავკასიის დიდი ნაწილი. მაგრამ მასა და სომეხთა შორის ჩამოვარდა დიდი მტრობა. ცხადია, რომ სომხებს სურდათ ქართლის მეფედ დამჯდარიყო ბაქარის ძმისწული, სალომეს ვაჟი და ქართლის მართვა რევიანთ გაეგრძელებინათ. როგორც ჩანს, ეს შტო ქართლის კარზე სომახთა ინტერესების გამტარებელი იქნებოდა. ბაქარმა მოკავშირეებს მიმართა და სძლია სომეხნი. ყველაფერი იმით დასრულდა, რომ ბერძენთა და სპარსთა მეფეების შუამდგომლობით, სალომეს და მის შვილებს დააწერინა ხელწერილი: „ვიდრემდის იყოს ნათესავი ბაქარისი, რომელსა ეძლოს პყრობა მეფობისა, მისი იყოს მეფობა, და არაოდეს ძებნონ მეფობა ნათესავთა რევისთა“. ასე გადავიდა მმართველობა ბაქარიანთა ხელში.
ვისაც არ გახსოვთ, იმასაც შეგახსენებთ, რომ მირიანის რძალი სალომე ის სალომე უჯარმელია, რომლის მონათხრობიდანაც ვიცით წმინდა ნინოს და ქართლის ცხოვრების ამბები. ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა, ჩანართი ლეონტი მროველის ისტორიაში, ამ სიტყვებით იწყება: „პირველად ვახსენოთ ცხოვრება წმიდისა და ნეტარისა დედისა ჩუენისა და ყოვლისა ქართლისა განმანათლებელისა ნინო მოციქულისა, რომელი-ესე თვით მანვე ნეტარმან მოგვითხრო ჟამსა აღსრულებისა მისისასა, რომელი აღწერა მორწმუნემან დედოფალმან სალომე უჯარმელმან, ძის ცოლმან მირიან მეფისამან, ასულმან თრდატ სომეხთა მეფისამან“. გარდა ამისა სალომე უჯარმელი ქართულმა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 15(28) იანვარი დააწესა. სალომე უჯარმელის ცხოვრებაში ვკითხულობთ, რომ წმინდანმა, წმინდა ნინოსთან ერთად, მრავალი ჭირი და განსაცდელი გამოიარა ქრისტეს სარწმუნოების გასავრცელებლად, თუმცა კონკრეტულად არაა მითითებული, კერძოდ რა ტიპის ჭირი და განსაცდელი ერგო თავად მირიანის რძალს, ხოლო ქართლის მოქცევის შემდეგ, მირიან მეფის ბრძანებით, უჯარმაში პატიოსანი ჯვარი აღმართა – აქედან მომდინარეობს ის სახელიც, რომლითაც წმინდანს დღეს ყველა იცნობს.
ჩემი დაინტერესება სალომე უჯარმელით განაპირობა ვასილ ბარნოვის რომანმა „არმაზის მსხვრევა“. საქმე ისაა, რომ ჩემმა მოსწავლემ თათული ანთიძემ გადაწყვიტა, კვლევა ჩაეტარებინა ამ ნაწარმოებზე. მას მიაჩნდა, რომ ცალკეულ ეპოქებსა და ქვეყნებში ისტორიული ჟანრის აღორძინება ლიტერატურაში რაღაც ტიპის კრიზისულ მდგომარეობებს უკავშირდება და სწორედ მაშინ წამოიწევს ხოლმე წინ, როდესაც ეროვნული სიამაყის გაღვიძებაა საჭირო. გასაბჭოების პირველი წლები განსაკუთრებით მძიმე იყო. ამ წლებს წინ უძღოდა არა მარტო თავისუფლების დაკარგვა, დამოუკიდებლობის გაუქმება, არამედ ერთი ომიც, რომელიც სსრკ პერიოდში გამოცემულ ისტორიის სახელმძღვანელოებში მიიჩქმალა – ეს იყო სომხეთ-საქართველოს ომი. ამ შეიარაღებული კონფლიქტის შედეგად ორი ქვეყანა მნიშვნელოვნად დაზარალდა. ომის ბედი ზავმა გადაწყვიტა. ორივე მხარე (მათ შორის ორივე ქვეყნის ისტორიკოსები) ამ კონფლიქტში თავს გამარჯვებულად მიიჩნევდა, თუმცა გამარჯვებულმა საქართველომ დაკარგა სადავო ოლქები (ლორე, ტაშირი…). ომის შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა ეს ჭრილობა დაავიწყა ქართველ ხალხს, რადგან უკვე სოფლები კი არა, მთლიანად საქართველო „დაიკარგა“. ქვეყანა, სახელწოდებით საქართველო, რუკაზე აღარ არსებობდა, ის ერთი ვეებერთელა წითელი ლაქის ნაწილი გახდა. გარდა იმისა რომ შეიცვალა წყობა, რეჟიმმა დაუნდობელი ბრძოლა გამოუცხადა რელიგიასაც. ასეთი შეჭირვების ჟამს, 1925 წელს, როდესაც ამბროსი ხელაია დააპატიმრეს, პატრიარქი, რომელმაც სასულიერო პირებს მოუწოდა სამოსიც გაეხადათ და ჯვარიც ჩამოეხსნათ, ოღონდაც სიცოცხლე გადაერჩინათ, ვასილ ბარნოვი წერს რომანს „არმაზის მსხვრევა“. ეს ნაწარმოები ლეონტი მროველის ქრონიკებს ეყრდნობა.
თათულის მიზანი იყო დაედგინა, რამდენად მოახდინა გავლენა იტორიული ჟანრის ნაწარმოების ავტორზე ეპოქამ, რომელშიც ის ცხოვრობდა. საკვლევი შეკითხვისთვის რომ პასუხი გაეცა, თათულის ვურჩიე, შეედარებინა ერთმანეთისთვის ორი ტექსტი და გამოევლინა აცდენები პერსონაჟებს, ეპიზოდებს და სიმბოლოებს შორის. თუკი ასეთი აცდენები დადასტურდებოდა, მაშინ შეძლებისდაგვარად აეხსნა, რა მიზნით ემატება/იკარგება შესაბამისი დეტალები რომანიდან. „მოქცევაი ქართლისას“ და „არმაზის მსხვრევის“ პარალელურ რეჟიმში წაკითხვის შემდეგ მოსწავლეს შევაქმნევინე ცხრილი, რომელშიც გადაიტანდა საკუთარ სახელებს. აღმოჩნდა, რომ 19 სახელი, მათ შორის სალომე უჯარმელიც, ვასილ ბარნოვის ნაწარმოებიდან ქრება. სამაგიეროდ მწერალს შემოაქვს 19 ახალი სახელი, რომლებიც, როგორც ჩანს, სიუჟეტის განვითარებას ესაჭიროება. ამიტომაც იგი ისეთ პერსონაჟებს არც მოიხსენიებს, რომლებიც ამ მიზანს არ ემსახურებიან. მწერლის სხვა მიზანი კი ისაა, ბიზანტიის იმპერიაში რუსეთი დავინახოთ. რუსეთი ტიპური აგრესორი სახელმწიფოა, რომელიც საზღვრებს აფართოებს სხვა ქვეყნების ხარჯზე. ნებისმიერი აგრესორი სახელმწიფო ერთნაირია, არ აქვს მნიშვნელობა, თუ რა დროშით და რა საბაბით ხდება ქვეყნების დაპყრობა. ამ შემთხვევაში ბარნოვს არ შეეძლო პირდაპირ ეთქვა სათქმელი და მან რუსეთის ნაცვლად აღწერა რომი, რომელიც, ქრისტიანობის გავრცელების მოტივით, შედის სხვა ქვეყნებში, მაგრამ მკითხველი უნდა მიხვდეს, რომ რომის პოლიტიკა დიდად არ განსხვავდება რუსეთის პოლიტიკისაგან. ყველასთვის ადვილად ასასნელია ის ფაქტი, რომ ლეონტი მროველი არ ამახვილებს ყურადღებას ქვეყნის შიდა თუ საგარეო პოლიტიკურ პრობლემებზე. მის აღწერილ ამბავში ქართლის მოქცევის ჟამს ყველაფერი ღვთის ხელით ხდება და საქართველოს გაქრისტიანებას არაფერი აქვს საერთო რომის პოლიტიკასთან. ცხადია, წყაროები დუმან, როგორ იჭყლიტებოდა საქართველო ორ სახელმწიფოს – ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის, როგორ უნდა გეკეთებინა არჩევანი ორიდან ერთზე და აერჩია საგარეო კურსი.
როდესაც რომანს წაიკითხავდა, მკითხველს უნდა გასჩენოდა შეკითხვა, სად გაქრა სალომე უჯარმელი, რატომ ვერ გამოუძებნა მას ნაწარმოებში ადგილი მწერალმა. ვასილ ბარნოვისთვის, შესაძლოა, სალომე უჯარმელი საინტერესო ყოფილიყო მირიანის სიცოცხლეში, მაგრამ ის, რაც მან და მისმა ნათასავებმა იკადრეს (თუმცა ისტორიას ასეთი ფაქტები არ უკვირს, რადგან ყველა ქვეყნის ისტორიას სწორედ ასეთი ფაქტები ამდიდრებს), მიუღებელია „არმაზის მსხვრევის“ ავტორისთვის. ამიტომაც იგი ადვილად დაემშვიდობა წმინდანად შერაცხულ პერსონაჟს და ამ ჟესტით თავის მკითხველსაც ურჩია, დამშვიდობებოდნენ და არ დაევიწყებინათ სამშობლოს მოღალატეები, თუნდაც ისინი სხვა მხრივ უპირობო ავტორიტეტები ყოფილიყვნენ.
ამდენად ორი ტექსტის პარალელური წაკითხვა გვარწმუნებს, რომ ვასილ ბარნოვს ისტორიული ტექსტიდან მხოლოდ ის პერსონაჟები გადმოჰყავს და, ამ პერსონაჟებთნ ერთად, მხოლოდ ის ეპიზოდები გადმოაქვს, რომლებიც მის სათქმელს გამოხატავს. ამ მიზნით ის არ ერიდება არც შესაბამისი ეპიზოდების განსხვავებულ ინტერპრეტაციას და არც ახალი ეპიზოდების შეთხზვას, ასევე თამამად შემოჰყავს სრულიად ახალი პერსონაჟები. მაგრამ ეს ყველაფერი ერთადერთი მიზნით ხდება: მკითხველი დააფიქროს ახლად შექმნილ რეალობაზე და იმედი ჩაუსახოს. ახლად შექმნილი რეალობა კი ისაა, რომ ახლად შექმნილი ქვეყანა – საბჭოთა რესპუბლიკების სოციალისტური კავშირი – ულმობლად დევნიდა რელიგიას, ებრძოდა წარსულს დს მის შემადგენლობაში შემავალი ერების ისტორიას მიზანმიმართულად უგულვებელყოფდა. ცხადია, ვერცერთი ჭეშმარიტი პატრიოტი მწერალი ამ საკითხს გულგრილად გვერდს ვერ აუვლიდა და დუმილით ვერ უპასუხებდა გამოწვევებს. მაგრამ ხმამაღლა სათქმელის გამოხატვაც საკმაოდ საშიში იყო. ამიტომაც ვასილ ბარნოვი იჩენს რა შესანიშნავ ალღოს, დაესესხება ისტორიულ ტექსტს და ამბავს, შემდეგ კი არაჩვეულებრივი სიზუსტით ახერხებს დასახული მიზნის მიღწევას. ეპოქა კი, რომელშიც მწერალი ცხოვრობდა, პირდაპირ გავლენას ახდენს მწერლის სათქმელზე. რომ არა ახალი რეალობა, მწერალი სრულიად განსხვავებულ აქცენტებს დასვამდა. მისთვის ახალი ეპიზოდებისა და პერსონაჟების შემოყვანა ერთადერთ მიზანს ემსახურება: მკითხველს დაუბრუნოს სიამაყის განცდა; ხოლო ზოგიერთი ეპიზოდის, პერსონაჟისა და სიმბოლოს ამოღება რამდენიმე მიზეზითაა განპირობებული, ესაა სიფრთხილე და სხვა ინტერესების წინ წამოწევა. სიფრთხილე უკავშირდება სისხლიანი რეპრესიების პირველ პერიოდს, 1925 წელს რომ დაგვირგვინდა სასამართლო პროცესზე გამოტანილი განაჩენით პატრიარქ ამბროსი ხელაიას მიმართ. სხვა ინტერესები კი ისაა, რომ ვასილ ბარნოვისთვის ნებისმიერი ქვეყანა, რომელსაც თავისი მიზნების მიღწევა სხვა ერების თვითმყოფადობის დაკარგვის ხარჯზე უნდა, აგრესორი და მოძალადეა. ასეთი ქვეყნები კი ისტორიულადაც მრავლად იყვნენ და მომავალშიც მრავლად იქნებიან, მათი მხოლოდ სახელი იცვლება, ის ხან რომი, ხან სპარსეთი, ხან სომხეთი და ხანაც რუსეთია. მკითხველს კი არ უნდა დაავიწყდეს, ფხიზლად ეჭიროს თვალი ასეთი შემოტევების დროს, უარი არ თქვას წარსულზე, იამაყოს საკუთარი ისტორიით, მიაქციოს მასში ყურადღება დეტალებს, გამოიტანოს სათანადო დასკვნა, თუნდაც აღიარებული ავტორიტეტების შერყევის ხარჯზე და არ შეუშინდეს განსაცდელს, რადგან აგრესორი სახელმწიფოების ბოლო ერთნაირია.
