ტიბეტი (ტიბეტურად: ბოდ, ჩინურად: სი-ძაან) ავტონომიური რეგიონი, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის შემადგენლობაში, დღემდე ყველასათვის უცნობი, შორეული და საიდუმლოებით მოცული ადგილია.
…და მაინც რატომ იპყრობს დღემდე ეს ადგილი დასავლეთის თუ აღმოსავლეთის ყურადღებას? რატომ იზიდავს იგი ადამიანებს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან თუ კულტურიდან? ალბათ ნებისმიერ თქვენგანს, ერთხელ მაინც გაუგონია მეგობრებისგან ან თვითონვე უოცნებია, ტიბეტში მოგზაურობაზე. დიახ, ეს იდეა ხშირად ჩნდება საუბრებისას, მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში, ამ მოგზაურობაში „მეოცნებეთა“ მხოლოდ მცირე ნაწილი მიდის. ტიბეტისადმი მაგნეტიზმის პირველი მიზეზი, ალბათ მისი ძნელად მისადგომობაა ჩინელებისთვისაც კი და შესაბამისად, ხელუხლებელია – მას ნაკლებად შეეხო დღევანდელი ცივილიზაციის „სიკეთეები“. დღეს, უამრავ ახალგაზრდა ჩინელს სურს „მსოფლიოს სახურავზე“ ველოსიპედით ან ავტობუსით მოგზაურობა, მაგრამ ამას მხოლოდ ერთეულები ახერხებენ. მოგზაურთა უმეტესობა აღნიშნავს ადგილობრივების გულწრფელ კეთილგანწყობას უცხოელებისადმი – ეს ალბათ იმიტომ რომ ტიბეტში არც ისე ბევრი მოგზაურია. გარდა ამისა, ტიბეტელების რწმენა ადამიანებისადმი კეთილგანწყობას და სიკეთეს ქადაგებს. მიუხედავად ამისა და ტიბეტის სხვა საოცრებებისა, ეს ადგილი კვლავ რჩება დედამიწის „ტერა ინკოგნიტად“ (ლათ. უცნობი მიწა ). ამიტომაც, გადავწყვიტეთ მოკლედ მოგითხროთ განათლების სისტემაზე ტიბეტში, მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო და უცნაურ მხარეში…
ტიბეტში, 2000 წელს, წერა-კითხვის ცოდნის დონე 42%-ს შეადგენდა და იგი ყველაზე დაბალი იყო ჩინეთის მასშტაბით. ეს რიცხვი, 1950 წელს 95% გახლდათ…
განათლების მდგომარეობა ტიბეტში
ტიბეტელების უმეტესობას, განათლების სიმცირის გამო, სიღარიბეში უწევს ცხოვრება. გაკვირვებას იწვევს ადამიანების ის რაოდენობა, რომლებმაც არ იციან წერა-კითხვა, ჩინურად საუბარი ან ელემენტარული არითმეტიკა. ტიბეტელები, რომლებიც ბაზარში მუშაობენ, ხშირად დამოკიდებულნი არიან შუამავლებზე, უმეტესად მაჰმადიან ჰუის ხალხის წარმომადგენლებზე, რომლებიც მათ მაგივრად ესაუბრებიან მყიდველს და მათთვის ანგარიშობენ, წონიან თუ ყიდიან ტიბეტელების წარმოებულ პროდუქციას.
ტიბეტელი ბავშვების მხოლოდ 78% დადის დაწყებით სკოლებში და მხოლოდ 35% აგრძელებს სწავლას ე.წ. „შუა საფეხურის“ სკოლაში. ამავე დროს, უღარიბესი ოჯახებიც კი აცნობიერებენ რომ სასკოლო განათლება აუცილებელია მათი ბავშვებისთვის, თუმცა სკოლების სიმცირე და ბავშვების ჩართულობის აუცილებლობა სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში, საგრძნობლად ზღუდავს განათლებას. შედეგად, ტიბეტში ცოტამ თუ იცის კითხვა და წერა.
კომუნისტურმა ჩინეთმა, წლების განმავლობაში საგრძნობლად გააუმჯობესა განათლების მდგომარეობა ჩინეთის ამ შორეულ და ძნელად მისადგომ მხარეში – აშენდა ასობით სკოლა. ჩინეთის მიერ ტიბეტის ოკუპაციამდე, ამ მხარეში მხოლოდ რამდენიმე საერო (არარელიგიური) სკოლა არსებობდა და მხოლოდ მოსახლეობის ძალიან მცირე ნაწილი იღებდა რაიმე სახის განათლებას.
ჩინეთის ოფიციალური წყაროების ამ პერიოდს შემდეგნაირად აღწერდნენ: „განათლება, ტიბეტელებით დასახლებულ ტერიტორიებზე, მონოპოლიზირებული აქვთ მონასტრებს. დიდ ეპარქიებში, ზოგიერთ ლამას, რომლებმაც წერა და კითხვა იციან და ჩაბარებული აქვთ ბუდისტური კატექიზმო, ენიჭებათ გეშის წოდება (თეოლოგიის დოქტორის წოდება) და განათლების სისტემას სწორედ ისინი განაგებენ. სხვებს, გარკვეული სწავლების შემდეგ, უფლება ეძლევათ ოფიციალური რელიგიური პირები გახდნენ და უხელმძღვანელონ რელიგიურ რიტუალებს.“
ტიბეტის უდიდესი ნაწილი, დახურულია დაასვლელი მეცნიერებისა და მკვლევრებისთვის. ხშირად, ასევე ხელმიუწვდომელია ჩინელი მკვლევრების ნაშრომებიც ტიბეტის შესახებ.
ტიბეტის განათლების სისტემის მოდერნიზაცია
„ასოშიეიტიდ პრესის“ კორესპონდენტი, ტიმ სალივანი წერს: „ტიბეტურ კულტურაში, ცვლილებები, როგორც წესი მყინვარის მოძრაობის სიჩქარით ხდება. მსოფლიოსგან იზოლირებული, ჰიმალაის მასივის მაღალმთიან ზეგანზე განლაგებული უზარმაზარი ტერიტორია, მკაცრად იყო დახურული ნებისმიერი უცხოელისთვის და დიდი ხნის განმავლობაში, მოდერნიზაციას მცირე მნიშვნელობას ანიჭებდა. განათლება თითქმის მთლიანად იყო მონოპოლიზებული სამონასტრო განათლების მიერ. მაგია და მისტიციზმი იყო – და კვლავ არის – ტიბეტელთა ცხოვრების შემადგენელი მნიშვნელოვანი ნაწილი. ახალი ტექნოლოგიები წარმოადგენდა საშიშ მოვლენას ტიბეტელებისთვის: აკრძალული იყო სათვალის ხმარება მე-20 საუკუნის შუა წლებამდე. დღეს, მდგომარეობა შეცვლილია. დღევანდელი დალაი ლამას, ტენცინ გიცოს (Tenzin Gyatso) მეცადინეობით, რომელიც თავის მხრივ დღევანდელი სასკოლო სიტემის მკვეთრი ოპონენტია, ტიბეტელი ბერებისთვის (რომლებიც ტიბეტური კულტურის ქვაკუთხედს წარმოადგენენ) დაინერგა სამეცნიერო განათლების რიგი პროგრამები.
ამასობაში, ტიბეტური კულტურა, სახიფათო გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა. ეთნიკური ჩინელები (ჩინ. ჰან), სამთავრობო სუბსიდიების მხარდაჭერით ტიბეტელებზე მეტნი არიან ტიბეტის ავტონომიურ ოლქში. ნელ-ნელა კვდება ტრადიციული ტიბეტური მესაქონლეობაც, – ქალაქებში საცხოვრებლად გადმოსული ტიბეტელების რაოდენობა იზრდება. ახალგაზრდა ტიბეტელი უკვე ჩინურისა და ტიბეტურის ნაზავ ახალ დიალექტზე ლაპარაკობს. ამის ფონზე დალაი ლამა – ადამიანი, რომელიც უმეტესად მონარქიულ იზოლაციაში გაიზარდა, ცდილობს მოდერნიზაციასთან ერთად, იპოვოს ტიბეტელებისთვის გამოსავალი, რომელიც მათ, თანამედროვე სამყაროში, ტრადიციული კულტურისა და ტიბეტური ცხოვრების წესის შენარჩუნებაში შეუწყობს ხელს. მიუხედავად კრიტიკული დამოკიდებულებისა, დალაი ლამა მხარს უჭერს თანამედროვე სასკოლო განათლების გავრცელებას დევნილობაში მცხოვრები ტიბეტელი ბავშვებისათვის; სთავაზობს ახალგაზრდა ტიბეტელებს სხვადასხვა სახის დასაქმების პროგრამებს.
სამონასტრო განათლება ტიბეტში
დღეს, ტრადიციული სამონასტრო სკოლები მოსწავლეებს სთავაზობენ როგორც რელიგიურ სწავლებას, ისე – წერა-კითხვის და სამეცნიერო დისციპლინების, მათემატიკის სწავლებას, სხვადასხვა ხელობის დაუფლებას და თანამედროვე სამყაროს მორგებულ პროფესიებს. ჩვეულებრივ, გაკვეთილებსა და ფორმალურ ინსტრუქტაჟს ტიბეტურ მონასტრებში იქაური ბერები, დგე-ბშეები ატარებენ. სკოლაში შესვლის შემდეგ, ახალგაზრდა მორჩილები ჯგუფებად იყოფიან და ათ წელიწადს ბუდისტური ტექსტების დაზეპირებაში, სხვადასხვა თემებზე დებატებში, ცერემონიების ჩატარების წესების სწავლასა და შესაბამის დისციპლინებში გამოცდების ჩაბარებაში ატარებენ. სპეციალური სასწავლო კურსია განსაზღვრული წინასწარმეტყველების, მედიუმებისა და შემლოცველებისთვის.
ერთმა ტიბეტელმა მასწავლებელმა ჟურნალ ნეიშენალ ჯეოგრაფიკის ჟურნალისტს განუცხადა: „ იმ მრავალი მიზეზისგან, რის გამოც ტიბეტი ასე ჩამორჩენილია დღევანდელობას, ერთერთი გახლავთ ის, რომ მონასტრებში ძალიან ბევრი მამაკაცი სწავლობს და ისინი არ მონაწილეობენ მხარის განვითარებაში. მე მუდმივად, დაჟინებით ვურჩევ მშობლებს, განათლების მისაღებად ბავშვები მონსტრების ნაცვლად, სკოლებში გააგზავნონ. სხვაგვარად, ეკონომიკა არ განვითარდება და ჩვენ ვერასდროს შევძლებთ ეკონომიკურად კონკურენტუნარიანები გავხდეთ.“
ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, საჭიროა ბიჭებს ნებისმიერ ასაკში შეეძლოთ მონასტერში სწავლა, მაგრამ მონასტრებმა მათ ჩინეთის სახელმწიფო სასკოლო პროგრამის მიხედვითაც უნდა ასწავლონ. ტიბეტური ოჯახები, დღეს მონასტრებს დაახლოებით 30 აშშ დოლარის ეკვივალენტურ თანხას უხდიან, რათა მათ ბავშვებს (ბიჭებსა და გოგონებს) ასწავლონ ტიბეტური, ჩინური, ინგლისური ენები და მათემატიკა.“
სკოლები ტიბეტში
ტიბეტის სასკოლო სიტემა ჩინელებმა თითქმის ცარიელ ადგილას შექმნეს. 1951 წელს, ტიბეტში საჯარო სკოლები არ არსებობდა. 1999 წლისთვის, სკოლების რაოდენობამ დაახლოებით ორი ათასიან ნიშნულს მიაღწია.
განსხვავებით ჩინეთის სკოლებისგან, ტიბეტში, საჯარო სკოლის დაწყებითი და საშუალო საფეხურები უფასოა. დამამთავრებელ კლასებში, მოსწავლეებს, სემესტრში დაახლოებით სამოცდაათი აშშ დოლარის გადახდა უწევთ და ამ ფასში საკვებიც შედის. მთავრობას დიდი ძალისხმევის გაღება უწევს, რათა დაარწმუნოს ტიბეტელები ბავშვების სასკოლო განათლების აუცილებლობაში. ტიბეტის მომთაბარე ჯგუფებს, მთავრობა ბავშვების სკოლებამდე უფასო ტრანსპორტირებას სთავაზობს.
დღეს, ბევრ ტიბეტურ ქალაქში არსებობს საჯარო სკოლები, რომლებიც უკეთ არის აღჭურვილი, ვიდრე ჩინეთის ზოგიერთ პროვინციაში. თუმცა, მდგომარეობა სრულიად განსხვავებულია ტიბეტის სასოფლო რაიონებში: სოფლებში, ბევრგან, გაკვეთილებისთვის მხოლოდ ერთი ოთახია გამოყოფილი, ბავშვები გაკვეთილის მიმდინარეობისას ფეხზე დგანან (რადგან არ არის საკმარისი სკამები). მათ არ გააჩნიათ ფანქრები. ამ სკოლებში, სასკოლო ინვენტარისთვის თვეში ერთი დოლარია გამოყოფილი. ბევრ სოფელში, გაკვეთილები მხოლოდ იმ დროს ტარდება, როდესაც განათლების სამინისტროს ინსპექტორებს ელიან.
სამწუხაროდ, ტიბეტის საჯარო სკოლებში ხშირად შეხვდებით ტიბეტური კულტურის და რელიგიის შეურაცხყოფის მაგალითებს. ზოგიერთ სკოლაში, მოსწავლეებს აძალებენ გაიმეორონ „მე ჩინეთის მოქალაქე ვარ“, „ტიბეტი ველურების მხარეა“ და „ბუდიზმი ცრურწმენაა“
დაწყებით კლასებში მოსწავლეებს მუდმივად ამეორებინებენ 2050 წლისათვის ჩინეთის სახელმწიფოს მიზანს: „ჩვენ უნდა მივაღწიოთ თანამედროვე სოციალიზმის სისტემის გამარჯვებას…ჩვენ უნდა შევეწინააღმდეგოთ კაპიტალისტური კლასის თავისუფლებას და ჩვენ უნდა ფხიზლად ვიყოთ იმპერიალისტური შეთქმულების გამოსავლენად“.
ჩინური სკოლები ტიბეტში
ჩინეთის მთავრობამ მდიდარ ქალაქებს დაავალა ფინანსურად დაუჭირონ მხარი ტიბეტში სკოლების მშენებლობას. ქალაქ შიგაძეში, რომელიც ლჰასადან (ტიბეტის დედაქალაქი) ოთხი საათის სავალზეა, 2005 წელს დასრულდა ტიბეტ-შანხაის ექსპერიმენტული სკოლის მშენებლობა. სკოლის ასაგებად გაღებული ინვესტიცია 8.6 მილიონ აშშ დოლარს შეადგენდა და იგი მთლიანად შანხაის მთავრობამ გაიღო. სკოლის დირექტორი, ჰუანგ იონგდონგი. სკოლაში შანხაიდან იანვრის თვეში ჩავიდა, სამწლიანი კონტრაქტით. ამ სკოლაში დღეს, დაახლოებით 1 500 ტიბეტელი მოსწავლე იღებს განათლებას.
სკოლის მთავარ დერეფანში თავმჯდომარე მაო ძე დუნის პორტრეტი კიდია. კლასებში ყველა საგანს მხოლოდ ჩინურ (მანდარინზე) ენაზე ასწავლიან, გარდა ტიბეტური ენის გაკვეთილისა. სამთავრობო საგანმანათლებლო პოლიტიკის კრიტიკოსები აღნიშნავენ, რომ ჩინელები ტიბეტში ანადგურებენ ტიბეტურ ენას და ახალგაზრდებს მალე ტიბეტურად თავისუფლად საუბარი გაუჭირდებათ. თუმცა ოფიციალური ჩინეთი დაჟინებით იმეორებს, რომ ტიბეტელებმა ჩინური კარგად უნდა ისწავლონ, თუ სურთ კონკურენტუნარიანები იყვნენ. ზოგი მოსწავლე ამას ეთანხმება.
„ჩემი საყვარელი საგანი ტიბეტური ენაა, რადგან სახლში ჩვენ ტიბეტურად ვსაუბრობთ, „მაგრამ ჩვენი სამშობლოს ენა ჩინურია, ამიტომაც ჩვენ ყველაფერს ჩინურად ვსწავლობთ“-ამბობს ცამეტი წლის გესანგ დანდა. ერთ-ერთ საკლასო ოთახში, ვიღაცამ ცარცით წითელი დროშა, ნამგალი და ურო დახატა. ნახატს ტექსტიც ჰქონდა მიწერილი: „კომუნისტური პარტიის გარეშე არ იარსებებს არც ახალი ჩინეთი და არც ახალი ტიბეტი.“
სკოლები და ენა ტიბეტში
ტიბეტის სკოლებში, თანდათანობით, ჩინური, როგორც სასწავლო ენა, ანაცვლებს ტიბეტურს, მიუხედავად კანონისა, რომელიც მიმართულია უმცირესობების ენების გადარჩენა-განვითარებისთვის. დაწყებით კლასებში, ტიბეტელ მოსწავლეებს საგნებს ძირითადად ტიბეტურ ენაზე ასწავლიან. ისინი ჩინურის სწავლას მესამე კლასიდან იწყებენ. როდესაც ბავშვები საშუალო საფეხურის სკოლაში გადადიან, სწავლების ძირითადი ენა ჩინური ხდება. ექსპერიმენტული სკოლები, სადაც სწავლება ტიბეტურად მიმდინარეობდა – დახურეს.
ტიბეტის სკოლები, რომლებიც ორენოვანია, ერთადერთი საგანი, რომელსაც ტიბეტურად ასწავლიან, ტიბეტური ენაა. ტიბეტურად არ არსებობს სახელმძღვანელოები ისტორიაში, მათემატიკასა თუ სხვა საგნებში. გამოცდებიც მხოლოდ ჩინურად ბარდება (ზეპირი თუ წერითი). ტიბეტელმა მოსწავლემ როიტერის სააგენტოს კორესპონდენტს უამბო: „მე მსურს ადვოკატი გავხდე და ჩემთვის ჩინურ ენას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს…თუ ვინმემ ჩინურად ლაპარაკი არ იცის, ეს იგივეა რომ მუნჯი იყო.“
დღეს, ტიბეტის სკოლების 90 პროცენტში, გაკვეთილები ჩინურ ენაზე ტარდება. მოსწავლეებს შეუძლიათ დამატებით ენად ტიბეტური ან ინგლისური აირჩიონ. ტიბეტის დევნილობაში მყოფი მთავრობის წარმომადგენელმა, დავა ცერინგმა, ქ. ტაიპეიში შეკრებილ ფორუმზე, რომელიც ტაივანის ახალი საუკუნის ფონდმა ჩაატარა, დამსწრე საზოგადოებას შემდეგი სიტყვებით მიმართა: „ შემხედეთ მე: მე გამართულად ვერ ვსაუბრობ ტიბეტურად, მიუხედავად იმისა რომ ტიბეტში გავიზარდე და ჩემი მშობლები მხოლოდ ტიბეტურად საუბრობდნენ. ეს იმის გამო მოხდა, რომ მე დაწყებით სკოლაში კულტურული რევოლუციის წლებში დავდიოდი – იმ დროს კი ტიბეტური ენა სკოლებში აკრძალული იყო“. მოგვიანებით სკოლებში ტიბეტური ენა კვლავ დაუშვეს, თუმცა ეს მხოლოდ „კოსმეტიკური“ ღონისძიება აღმოჩნდა. „ცივილიზაცია რომელიც კარგავს თავის ენას, მხოლოდ მუზეუმში თუ გააგრძელებს თავის ცხოვრებას“.
სამწუხაროდ, ჩინეთის მთავრობის მიერ ტიბეტში წარგზავნილი მასწავლებლების მხოლოდ მცირე ნაწილმა იცის ტიბეტური. ისინი გაკვეთილებს ან ჩინურად, ან ინგლისურად ატარებენ. ერთ-ერთ სკოლაში, რომლის დირექტორმაც ერთი სიტყვაც კი არ იცოდა ტიბეტურად, „ვაშინგტონ პოსტს“ შემდეგი განუცხადა: „ტიბეტელებს უბრალოდ არ აქვთ ლექსიკონი სამეცნიერო საგნებისთვის. ზოგიერთი ცნება, რომელიც ჩინურად ვთქვათ ორი სიტყვით გადმოიცემა, მაგალითად „ელექტრული წინააღმდეგობა“, ტიბეტურად თარგმნისას ძნელად იწერება და მთელ დაფას იკავებს“. ტიბეტის საშუალო და უმაღლესი საფეხურის სკოლებში, მასწავლებლებმა საგნები ჩინურად უნდა ასწავლონ, თუმცა ხშირია შემთხვევები, როდესაც ისინი ტიბეტურად ასწავლიან.
ტიბეტელი მოსწავლეების ნაწილი თვლის რომ ჩინურის სწავლა აუცილებელია, თუ მათ სურთ განათლების გაგრძელება უნივერსიტეტში, გამოცდების ჩაბარება და საბოლოოდ კარგი სამუშაოს პოვნა ჩინეთში თუ ჩინეთის კონტროლქვეშ მყოფ ტიბეტში. ჩვიდმეტი წლის ტიბეტელმა მოსწავლემ „ვაშინგტონ პოსტთან“ ინტერვიუს დროს განაცხადა: „მე ტიბეტურად ვსაუბრობ სახლში, მაგრამ მეგობრებთან უკვე ჩინურს ვიყენებ. მასწავლებელმა მითხრა, რომ ეს საუკეთესო გზაა ენის სასწავლად. ახლა ჩემი ჩინური ბევრად უკეთესია, ვიდრე ტიბეტური. ეს არის მომავალი.“
ტიბეტელი ბავშვები, რომლებიც დევნილობაში იზრდებიან, როგორც წესი, ტიბეტურს ათი წლის ასაკამდე სწავლობენ, რაც მათ შესაძლებლობას აძლევს თავიანთ მშობლიურ ენას და კულტურას ბავშვობის წლებში ეზიარონ. შემდეგ ისინი განათლებას უკვე ინგლისურ ენაზე აგრძელებენ.
„ნიუ იორკ თაიმსის“ კორესპონდენტი, დენ ლევინი, ჩინეთის კიდევ ერთი ტიბეტური პროვინციიდან, ცინგჰაიდან (იგი ტიბეტის ავტონომიური ოლქის ჩრდილოეთით მდებარეობს) შემდეგს წერს: „ტიბეტის ზეგანის ამ საშინელი, დამსხვრეული გზის ბოლოს, რომელიც თოვლიანი მყინვარების კიდეზე გადის, უამრავ საოცრებას ნახავთ: ათასობით ჟოლოსფერ სალოცავ დროშას, მორწმუნეთა მიერ „დარგულს“ ლოცვის ბილიკებზე; ველურ თხებს, გადმომდგარს თავბრუდამხვევი სიმაღლის ქარაფებზე; ბუდისტ ბერებს მედიტაციისას, რომელიც იმავე წესით სრულდება როგორც ათასი წლის წინ, იმავე ადგილებში, სადაც უცხოელებს ჰაერის ჩასუნთქვა უჭირთ. მაგრამ ალბათ ყველაზე დიდი საოცრება, თქვენს თვალწინ გადაიშლება დილაობით, ახლად აშენებულ საკლასო ოთახში, ბუდისტების ერთ-ერთი ყველაზე წმინდა მთის ძირას – უახლოესი ქალაქიდან ექვსი საათის სავალზე და ჩინეთის კომუნისტური პარტიის ტექნოკრატების ფრთხილი მზერისგან შორს – სადაც თორმეტიოდე ახალგაზრდა მამაკაცი და პატარა ბიჭები, სწავლობენ ხუჭუჭა ტიბეტური ანბანის ასოებს და იღებენ თავის პირველ ფორმალურ განათლებას ტიბეტის ისტორიაში, კულტურასა და რელიგიაში, რომელსაც ბევრი ტიბეტელი აღწერს როგორც “თავდასხმის ქვეშ მყოფს“.
„ტიბეტური ენა, ჩვენი კულტურის გასაღებია და მის გარეშე ჩვენი ყველა ტრადიცია სამუდამოდ ჩაიკეტება“, ამბობს აბო დეგასაირანგი, ოცდახუთი წლის, წითელლოყება ბერი, რომელიც ანიმაჩენის ტიბეტური კულტურის ცენტრის კურსდამთავრებულია. ეს სკოლა ცინგჰაის პროვინციაში 2011 წელს გაიხსნა.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
წყარო: https://factsanddetails.com/china/cat6/sub37/item201.html
მასალა თარგმნა და მოამზადა ლევან ალფაიძემ
