მეთოდოლოგიურ თუ საგნობრივ ცოდნასთან ერთად თანამედროვე მასწავლებელი ფსიქოლოგიის საფუძვლებსაც უნდა იცნობდეს, რათა შეძლოს მოსწავლის ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინება და მიაღწიოს დასახულ სასწავლო მიზნებს. აღნიშნული ცოდნა მნიშნელოვანია არამხოლოდ საგნობრივი კომპეტენციის ამაღლების თვალსაზრისით, არამედ ბავშვთან ინდივიდუალური მიდგომის მეთოდის პრაქტიკაში განსახორციელებლადაც. ამ სტატიაში გაგაცნობთ რამდენიმე ფსიქოლოგიურ ეფექტს, რომლის ცოდნა მასწავლებელს ყოველდღიურ საქმიანობაში დაეხმარება.
Stroop effect (სტრუპ ეფექტი) – ფაქტობრივად შეუძლებელია დავინახოთ წარწერა და არ წავიკითხოთ ის. აღნიშნული პროცესი თავის ტვინში ჩვენგან დამოუკიდებლად მიმდინარეობს. ეს ყველაზე ცნობილი და გავრცელებული ეფექტია ექსპერიმენტულ ფსიქოლოგიაში, რომელიც ინფორმაციის გადამუშავების დროს გვხვდება და მეხსიერების ავტომატურ ფუნქციონირებასთან ერთად ყურადღების კონცენტრირებასაც მოითხოვს. ფენომენი პირველად მსოფლიო ყურადღების ცენტრში 1935 წელს ჯონ რიდლი სტრუპის კვლევის შედეგად მოხვდა, მიუხედავად იმისა, რომ ეფექტის კვლევით რამდენიმე წლით ადრე გერმანელი ფსიქოლოგები იყვნენ დაკავებული. აღნიშნული გამოქვეყნების შემდეგ Stroop effect-ის კვლევის ასობით ვარიაცია ჩატარდა. კლასიკური Stoop ტესტი შედგება სამი დავალებისგან:
- კვლევაში მონაწილე პირები იღებენ ფურცელს, რომელზედაც შავი მელნით დაბეჭდილი (ან დაწერილია) ფერების ჩამონათვალი. მათ შეძლებისდაგვარად სწრაფად და უშეცდომოდ უნდა წაიკითხონ ფურცელზე არსებული ტექსტი.
- კვლევაში მონაწილე პირები იღებენ ფურცელს, რომელზეც ფერადი მელნით დაბეჭდილია ფერების ჩამონათვალი. დავალების შინაარსიც იგივეა – სწრაფად და უშეცდომოდ წაიკითხონ ტექსტი. მაგ: სიტყვა „მწვანე“ დაბეჭდილია წითლად. ამ შემთხვევაში სწორი პასუხია მწვანე.
- კვლევაში მონაწილე პირები იღებენ ფურცელს, რომელზეც დაბეჭდილია ფერების ჩამონათვალი ფერადი მელნით. ტექსტი და ფერები ერთმანეთს არ ემთხვევა. მათ შეძლებისდაგვარად სწრაფად და უშეცდომოდ უნდა დაასახელონ ის ფერი, რომლითაც სიტყვაა დაბეჭდილი. მაგ: „მწვანე“ დაბეჭდილია წითლად, ამ შემთხვევაში სწორი პასუხია წითელი.
მრავალმხრივი ექსპერიმენტების შედეგი მუდამ ერთი და იგივეა – ექსპერიმენტული ჯგუფის მონაწილეები მესამე დავალების შესრულებას დაახლოებით ორჯერ მეტ დროს ანდომებენ და ბევრად მეტ შეცდომებს უშვებენ, ვიდრე პირველი და მეორე დავალების შესრულებისას. მკვლევრების აზრით, საქმე ინფორმაციის გადამუშავებისა და მეხსიერების ავტომატიზებულ პროცესებშია. კითხვა, ფერები და სხვა მრავალი გარემოება ადამიანის გონებაში მრავალმხრივი „ვარჯიშის“ შედეგად ავტომატიზებულია. შესაბამისად, საპირისპირო რეალობის დადგომისას, როდესაც ყურადღების კონცენტრირებაა აუცილებელი, ადგილი აქვს ერთგვარ კონფლიქტს და არ შეგვიძლია ისევე სწრაფად მოვახდინოთ ორივე სფეროზე რეაგირება, როგორც ამას სხვა შემთხვევაში გავაკეთებდით – ანუ არ შეგვიძლია ორი მოქმედების ერთდროულად შესრულება (Multitaking), რომელიც ყურადღების კონცენტრირებას და მეხსიერების არაავტომატიზებული პროცესების გააქტიურებას მოითხოვს. მსგავსი კლასიკური მაგალითია ავტომანქანის მართვა და მობილურით საუბარი. Strayer და Johnston (2001) მიერ ჩატარებული ექსპერიმენტით დადგინდა, რომ მანქანის მართვისას მობილურით საუბარი იწვევს საავარიო სიტუაციების დროს დამუხრუჭების შენელებას, რადგან ადამიანის გონებას არ შეუძლია სწრაფად მოახდინოს რეაგირება მაშინ, როდესაც ტვინში მიმდინარე სხვადასხვა პროცესები მონაცვლეობით აქტივირდება, ხოლო ზეწოლის შემთხვევაში იკლებს რეაგირების სისწრაფე.
Stroop ტესტის მრავალი ვარიაცია არსებობს, როგორც ციფრებით ასევე ფერებით. შედეგი დაახლოებით მსგავსია, რაც კლასიკურ შემთხვევაში – რეაგირების დრო იზრდება მაშინ, როდესაც წარმოიქმნება, ე.წ. „კონფლიქტი“ მეხსიერების ავტომატიზებულ პროცესებსა და ყურადღებას შორის.
Coctailparty-Effekt – კოქტეილ-ფართი ეფექტი, წარმოაჩენს ადამიანის შესაძლებლობას სმენის საშუალებით მიიღოს ინფორმაცია ერთდროულად რამდენიმე წყაროდან. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ წვეულება, სადაც ადამიანთა ჯგუფები ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად საუბრობენ. ჩვენც ერთ-ერთი მათგანის წევრი ვართ და მთლიანად ვართ ჩართული ჯგუფს შიდა დისკუსიაში. მიუხედავად ამისა, თუ ჩვენგან მოშორებით მდგომი ადამიანები დაასახელებენ იმ სიტყვებს, რომლებიც გვეხება (სახელი, გვარი, პიროვნების დამახასიათებელი ნიშან-თვისება და ა.შ.), მაშინვე „ვიჭერთ“ არსებულ სიგნალებს. ეფექტის წარმოსაქმნელად აუცილებელი არაა მხოლოდ ისეთ ინფორმაციაზე ფოკუსირება, რომელიც გვეხება. ჩვენი ყურადღება შეიძლება მეზობელ ჯგუფში ნათქვამმა ნებისმიერმა სიტყვამ მიიპყროს. აღნიშნული ეფექტი წარმოაჩენს ყურადღების ერთ-ერთ მახასიათებელს. აკუსტიკური ნიშნის „დაჭერის“ შემდეგ ჩვენ გაუცნობიერებლად ვახდენთ მასზე ფოკუსირებას.
Weapons Effect – ცნობილი ექსპერიმენტული კვლევის შედეგად გამოვლენილი ეფექტი (Barkowitz & LePaga, 1967). მკვლევრებმა კვლევაში ჩართულ მამაკაცებს შესთავაზეს არჩევანი – სამუშაო პირობებში გამოვლენილი დარღვევის შემთხვევაში სხვა კვლევაში ჩართული პირი (თანამშრომელი) დაესაჯათ ელექტრული შოკით. კვლევამ აჩვენა, რომ შეთავაზებული ალტერნატივა მამაკაცებმა მხოლოდ იმ შემთხვევაში გამოიყენეს, როდესაც თავს საფრთხის ქვეშ გრძნობდნენ. მაგალითად, თუ მათ სიახლოვეს იყო რევოლვერი ან ნებისმიერი ნივთი, რომელიც აღიქმებოდა როგორც იარაღი. მკვლევრებმა ექსპერიმენტის შედეგებზე დაყრდნობით ჩამოაყალიბეს თეორია, რომ აგრესიული ქმედება ხშირ შემთხვევაში შესაძლებელია გამოწვეული იყოს გარემოსაგან მიღებული სიგნალების შედეგად. საფრთხის აღქმის შემთხვევაში იზრდება აგრესიული ქმედების ალბათობა. აღნიშნული ეფექტის კვლევა აქტიურად გაგრძელდა სხვა მკვლევრების მიერ, თუმცა მრავალი მოწინააღმდეგეც გამოუჩნდა.
Hawthorne Effect – 1939 წელს, Roehlisbergerდა Dickson-ის მიერ ჩატარებული კვლევა ამერიკულ საწარმოში. კვლევის მიზანი იყო, დაედგინა, რას შეეძლო გამოეწვია თანამშრომლების პროდუქტიულობის ამაღლება. კვლევამ აჩვენა, რომ მიუხედავად მენეჯმენტის მხრიდან გატარებული პოზიტიური თუ ნეგატიური ღონისძიებებისა, თანამშრომელთა პროდუქტიულობა და შესრულებული სამუშაოს ხარისხი კვლევისა და დაკვირვების პროცესში იზრდებოდა. ამ აღმოჩენამ ექსპერტები მიიყვანა დასკვნამდე, რომ ადამიანები დაკვირვების დროს ცვლიან თავიანთ ქმედებებს – იციან რა კვლევის მიზნები – მათი სამუშაოს შეფასება. აქედან გამომდინარე, ისინი ცდილობენ დატოვონ კარგი შთაბეჭდილება და მიუხედავად გარემო პირობებისა, ცდილობენ კარგად შეასრულონ მათზე დაკისრებული მოვალეობა.
აღნიშნული ფსიქოლოგიური ეფექტები კარგი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეიძლება შეიცვალოს ბავშვის ქცევა დაკვირვების დროს, რამ შეიძლება გამოიწვიოს აგრესია, ყურადღების გაფანტვა და რატომ შეიძლება ბევრ მოსწავლეს კონკრეტული დავალებების შესრულებისას დასჭირდეს ბევრად მეტი დრო. ამ ყველაფრის გათვალისწინება აუცილებლად დაეხმარება მასწავლებელს ყოველდღიურ საქმიანობაში.
თამთა კობახიძე
