პირველი ფილოსოფოფოსი, რომელმაც აზროვნების (νόησις–ის) შესახებ საკითხი წამოჭრა, იყო პარმენიდე და მის თანახმად, გონის ამგვარი შრომის შედეგი შეიძლება იყოს როგორც ჭეშმარიტება, ისე – აზრი. პლატონისათვის აზროვნება გაიგება, როგორც მთავარი შემეცნებითი პროცესი, მოგონება, გახსენება იმისა, რაც ადამიანის სულმა სხეულში ჩასახლებამდეც კი იცოდა. თუმცა ეს კოსმიური ცოდნა, როგორც კვლავქმედება, მხოლოდ მაშინ ცოცხლდება, როცა გონება უნდა აამოქმედონ, შემოქმედებისას კი აზროვნება ინტუიციით ოპერირებს. აზროვნების შესახებ მეცნიერების (ლოგიკის) ფარგლებში არისტოტელე გამოყოფს გაგებას, მსჯელობასა და დასკვნას. მისთვის სილოგიზმი დედუქციური[1] დასკვნაა, ხოლო დედუქციური ლოგიკა არის ზოგადი მსჯელობიდან კერძო მსჯელობის გამოყვანა; რომლის ძირითადი პრინციპი ფორმულირებულია შემდეგნაირად: „როცა რაიმე ითქმის სხვაზე, როგორც ქვემდებარეზე, მაშინ ყოველივე, რაც ითქმის შემასმენელზე, ითქმის ქვემდებარეზეც. მაგალითად, ადამიანი მოკვდავია. პლატონი ადამიანია. პლატონი მოკვდავია“.
როგორ მივხვდით? – ის საშუალება, რის მეშვეობითაც ჩვენს გონებაში ამ კონკრეტული ამოცანის გადაწყვეტა შეიძლება მოხდეს, სააზროვნო, ინტელექტუალურ ოპერაციად მოიაზრება და მას სხვა არაერთგვაროვან მოვლენათა ზოგადი კანონზომიერებების გაგების, არათვალსაჩინო მითითებების წვდომისა თუ ობიექტთა კლასის ზოგადი და არსებითი ნიშნების გამოყოფის უნარები მიეწერება. აზროვნების შესახებ საუბრისას განიხილავენ ცალკე ოპერაციებს, ცალკე თვით აზროვნების ობიექტს, ამოცანას, ცალკე თვით აზროვნების პროცესის დინამიკას (მიმდინარეობას) ამოცანის გადაწყვეტის პროცესში.
ჟან პიაჟეს მიხედვით, ლოგიკური აზროვნების ძირითად თვისებას მისი ოპერაციულობა წარმოადგენს. აზროვნების ოპერაცია – ეს არის გონებრივი მოქმედება, ანუ მოქმედება გონებრივ პლანში. აზროვნებაში ასახულია მიმართებათა წვდომა. ინტელექტუალური ოპერაცია ადამიანის გარემოსთან წარმოებული მოქმედებების გაშინაგნების, ინტერიორიზაციის შედეგია. ინტერიორიზაციის განვითარების პროცესში ბავშვის ქცევა გარემო ფაქტორებისგან სულ უფრო დამოუკიდებელი ხდება და ხშირად უფრო შინაგან სახეს იძენს, ვიდრე გარე გამოხატული რეაქციების ფორმას. სწორედ ეს შინაგანი რეაქციები, რომლებიც თავისი არსით აზროვნების პროცესს შეესაბამება, მოიაზრება აზროვნების ოპერაციებად, რომელთაც, აღქმისაგან განსხვავებით, შექცევადობა ახასიათებს. შექცევადობის მარტივი ნიმუშია: 8-5=3 ან 8-3=5.
აზროვნების რთული ფენომენის ანალიზის საფუძველზე ხდება დაშლისა მისი ცალკეული მხარის თუ თვისების აბსტრაჰირება და ისე განხილვა. თუკი აზროვნების ცალკეული მხარის განხილვის, აღწერის, გამოკვლევის შემდეგ მისი სხვადასხვა მხარეები სინთეზის საშუალებით ერთ მთლიანობაში გაერთიანება არ მოხდა, აზროვნების პროცესის შესახებ ძალიან ბუნდოვანი, წყვეტილი წარმოდგენა დაგვრჩება. ფსიქოლოგიაში აზროვნების ოპერაციის გაგება არაერთგვაროვანია, მაგრამ ძირითადად აზროვნების შემდეგ ოპერაციებს განასხვავებენ:
- ანალიზი
- განყენება ანუ აბსტრაქცია
- სინთეზი
- შედარება
- გაერთიანება
- დაყოფა/კლასიფიცირება
- ანალოგია
ემანუელ კანტის „მსჯელობის უნარის კრიტიკიდან“ მოყოლებული, ამათგან ყველაზე მნიშვნელოვნად ანალიზსა და სინთეზს მიიჩნევენ[2].
ანალიზი (ბერძნ. ἀνάλυσις – განფენა) არის სააზროვნო უნარ-ჩვევა, რომლის დროსაც ხდება მთლიანი საგნის ცალკე ნაწილების, მხარეების და თვისებების გამოყოფა ადამიანის წარმოდგენაში. ცნობიერებაში მთლიანი ხატის ასეთ დაშლას ანალიზი ეწოდება. ბენჯამენ ბლუმის მიხედვით, ანალიზი არის აზროვნების ზედა დონის უნარ-ჩვევა და მასში იგულისხმება:
- მასალის (სტრუქტურის) შემადგენელ ნაწილებად დაყოფა: ნაწილების შედარება-შეპირისპირება, ნაწილებს შორის კავშირის ან სტრუქტურის დანახვა;
- მოვლენის მიზეზის (დაფარული აზრის აღმოჩენა) ახსნა;
- პროცესის კანონზომიერების გამოვლენა;
- მიზეზებსა და შედეგებს შორის კავშირების დადგენა.
სინთეზი (ბერძნ. σύνθεσις – დაკავშირება) არის სააზროვნო უნარ-ჩვევა, რომელიც ანალიზის საწინააღდეგო პროცესს წარმოადგენს. სინთეზი გულისხმობს ცალკე მოცემული ელემენტების (ნაწილების, თვისებების) გონებაში გაერთიანებას ახალი სტრუქტურული მთლიანობის სახით: მაგალითად, ნაწილებისგან ახალი მთელის შედგენა, ცალკე თვისებების გაერთიანება ახალი მთლიანი შინაარსის სახით და ასე შემდეგ. სინთეზის ოპერაციის გარეშე შეუძლებელია ინდუქციური დასკვნა ცალკეული ფაქტებიდან, ხდომილებებიდან გარკვეული თეორიული მოდელის შედგენა. ბენჯამენ ბლუმის თანახმად, სინთეზი არის აზროვნების ზედა დონის უნარ-ჩვევა და მასში იგულისხმება:
- ნაწილების შეერთება ახალი სტრუქტურის (მაგ. ტექსტის) შესაქმნელად;
- ჰიპოთეზის წამოყენება;
- კვლევის ან რეფერატის დაგეგმვა;
- შემოქმედებითი პროდუქტის შექმნა;
- პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზების წამოყენება;
- პრობლემის გადაჭრისათვის საჭირო მოქმედებების დაგეგმვა;
- ახალი პროდუქტის (ინტელექტუალური ან მატერიალური) შექმნა ან გამოგონება.
შედარება – საგანთა აზრობრივი ურთიერთმიმართება და მათში ზოგადისა და განსხვავებულის გამოყოფა, რომლის შედეგი შეიძლება იყოს დაჯგუფება.
დაჯგუფება / განდასება – (ლათ. classis – ჯგუფი, დასი) – ადამიანის მოღვაწეობისა თუ ცოდნის რომელიმე სფეროში თანადაქვემდებარებულ გაგებათა (ჯგუფების, ობიექტების) სისტემა, რომელიც გამოიყენება, როგორც საშუალება ობიექტთა ამ კლასებისა თუ მნიშვნელობებს შორის კავშირების დასამყარებლად.
განყენება / აბსტრაქცია (ლათ. abstractio – განყენება) – აზროვნების ფორმა, დაფუძნებული საგნის არსებითი თვისებებისა და კავშირების აზრობრივ გამოყოფასა და მათგან დამოუკიდებლად გააზრებაზე; სხვა საგანზე გადატანა, რომელიც ეწინააღმდეგება კონკრეტიზაციას. აბსტრაქციის სირთულე მოვლენათა და საგანთა მიმართებების განყენებაა. მაგალითად, რაოდენობის ან რიცხვის აბსტრაქცია, იგივეობის, ფუნქციის და ა.შ. რიცხვი არაა დაკავშირებული კონკრეტულ საგნებთან, მათ შინაარსთან. ის საგნების აღქმიდან კი არ გამომდინარეობს, არამედ, წარმოადგენს მათ შორის რაოდენობრივი დამოკიდებულებების განყენების შედეგს.
აბსტრაქცია შეიძლება იყოს:
- გამაანალიზებელი, ცალკე ნიშნის განყენება (ფერის ან სიდიდის, ტემპერატურის ან კიდევ სხვა თვისებების განყენებას მათი მატარებელი საგნის წარმოდგენის გარეშე).
- განმაზოგადებელი – ნამდვილი აბსტრაქცია, რომელიც გულისხმობს საგანთა ერთობლიობისათვის დამახასიათებელ საერთო, ზოგადი ნიშნის, თვისების გამოყოფას და ამ ზოგადის კონკრეტული საგნის გარეშე გააზრებას. განმაზოგადებელი აბსტრაქცია ეყრდნობა საგანთა შედარებას და მათ შორის მიმართების წვდომას. საგნებს შორის დამოკიდებულებაში ხშირად ჩნდება ისეთი თვისებები, რომელიც ცალკე აღებულ საგანში ან მოვლენაში არ ჩანს.
განზოგადება – განსახილველ საგანთა საერთო ნიშნების (თვისება, ურთიერთობა, განვითარების ტენდენცია…) გამოვლენის გზით განყენების უფრო მაღალ საფეხურზე გადასვლა. იგი მოიცავს:
- ახალ სამეცნიერო მდგომებს, წესებსა და თეორიებს.
- საგანთა კლასის გაერთიანებას რაღაც ნიშნით. იქნება ეს ზოგადი თუ არსებითი თვისება.
მოამზადე პროდუქტის სარეკლამო ფურცელი; მოამზადე კვლევის ანგარიში;
ანალოგია (ბერძნ. αναλογία – მსგავსება, შესატყვისობა) – სხვადასხვა თვისებებში საგანთა (მოვლენების, პროცესების) მსგავსება.
- ანალოგიის მიხედვით დასკვნა არის ის, რომ რომელიმე ობიექტის განხილვის შედეგად მიღებული ცოდნა გადაიტანება ნაკლებად შესწავლილ, მაგრამ მსგავსი თვისებებისა და ხარისხის ობიექტებზე.
- ასეთი დასკვნა ერთ-ერთი წყაროა სამეცნიერო ჰიპოტეზისა. თუმცა მსგავსებებზე მსჯელობას არ გააჩნია დამამტკიცებელი ძალა და შეიძლება იყოს მცდარი, მიუხედვად ძალისხმევისა, რათა ეს მსჯელობა ყოფილიყო მართებული, კორექტული.
- ამ განხილვებს გააჩნია ევრისტიკული ღირებულება.
ამრიგად, ადამიანისთვის აზროვნების ოპერაციები წარმოადგენს წარმოქმნილ სააზროვნო ამოცანის გადაწყვეტის საშუალებას, ხერხს. მათი ცალკე-ცალკე განხილვა, ცხადია, ჩვენი ანალიზის და აბსტრაქციის შედეგია. აზროვნების პროცესში ყველა ეს ოპერაცია მონაწილეობს და რომელიმეს დომინირება ამოცანის ხასიათზეა დამოკიდებული.
კარლ დუნკერმა შემოიღო ხმამაღლა განსჯის მეთოდი: ამოცანის გადაწყვეტის დროს ცდის პირს ევალებოდა ხმამაღლა ემსჯელა, რაც არ უნდა მოსვლოდა თავში. ამ ოქმების ანალიზით იგი ცდილობდა აეხსნა, თუ როგორ ხდება პრობლემური სიტუაციის გადაწყვეტა, რა გზით წყვეტს ადამიანი ამოცანას. პირველად აღმოცენდება პრინციპი, გადაწყვეტის ფუნქციონალური ნიშნის გამოვლენა და ამის შემდეგ ხდება ამ პრინციპის კონკრეტული განხორცილება. გადაწყვეტის ზოგადი მიმართულების გაგება ყოველთვის ნიშნავს პირველადი პრობლემური სიტუაციის გარდაქმნას, მისი სტრუქტურის შეცვლას, ამიტომ გადაწყვეტის პროცესი არის არა მარტო გადაწყვეტის განვითარება, არამედ პრობლემის განვითარება. პიროვნება აანალიზებს სიტუაციას, განიხილავს ამ სიტუაციის თვისებებს, ვარიაციებს. ამოცანიდან გამომდინარე, იგი ფიქრობს, რომელი ვარიანტი გამოდგება, რა უშლის ხელს გადაწყვეტაში, სადაა კონფლიქტი. სიტუაციის ანალიზი არ მოიაზრება კონფლიქტის (წინააღმდეგობების) ანალიზით, ის მოიცავს მასალის ანალიზსაც, რისი გამოყენებაა შესაძლებელი კონფლიქტის გადასაჭრელად. მსჯელობისას პიროვნება აანალიზებს სიტუაციას, ამოცანის კონფლიქტს და ეძებს ხერხს. ცდის პირს ებადება ზოგადი აზრი – უნდა იყოს რაღაც წინააღმდეგობა და სწვდება სიტუაციის ფუნქციონალურ მნიშვნელობას. ამრიგად, პრობლემური სიტუაციის გადაწყვეტა ნიშნავს ამ სიტუაციის შეცვლას, კერძოდ, მისი მთლიანი სტურუქტურის შეცვლას. ასეთი გადასტრუქუტირების შედეგად ამოცანის„რელიეფი“ იცვლება – ამოცანის რაღაც ნაწილები, ელემენტები უცბად წინა პლანზე იწევს და მთავარ „ფიგურად იქცევა ამოცანის საერთო „ფონზე“. სიტუაციის გამოყოფილი მხარეები (მომენტები) შესაბამის ფუნქციებს იძენენ, ხდება მათი სინთეზირება, შემდეგ კი შეფასება[3].
განათლების სპეციალისტი დ. პერკინსის (Perkins, 1992) „თეორია ერთი“ განიხილავს ინფორმაციის მიწოდების იმ ფორმებს, რომლებიც ხელს უწყობს აზროვნების ოპერაციების ამოქმედებას და, შესაბამისად, ეფექტურ სწავლასა და სწავლებას. ამ თეორიის მიხედვით, ადამიანი სწავლობს იმას, რის სწავლის ლოგიკური შესაძლებლობა და მოტივაციაც აქვს. „თეორია ერთის“ მიხედვით, რაიმეს კარგად შემეცნება მოითხოვს შემდეგი პირობების გათვალისწინებას:
- ნათელიინფორმაცია: მიზნების და მოსალოდნელი შედეგების განსაზღვრა;
- აზრიანიპრაქტიკა: აქტიური პრაქტიკა იმაში, რასაც მოსწავლე სწავლობს;
- გამოხმაურება:რჩევები და შეფასება, რათა მოსწავლემ უკეთეს შედეგებს მიაღწიოს;
- ძლიერიშინაგანი და გარეგანი მოტივაცია: დამაჯილდოვებელი აქტივობები ან დავალებები, რომლებიც თავისთავად საინტერესოა მოსწავლისათვის ან ეხმარება მას სხვა მიზნების მიღწევაში.
გარდა ამ პირობებისა, სასწავლო პროცესში უნდა გამოვიყენოთ სხვადასხვა მეთოდი, თუ სტრატეგია, რათა გავზარდოთ აღსაზრდელთა სააზროვნო ოპერანტულობა. სხვადასხვა მითითებებით, კითხვების დასმითა თუ ვიზუალურ მასალაზე დაკვირვების გზით შეიძლება მათი ანალიზური უნარების განვითარებას, მათ „ოპერანტულ განპირობებულობას“ ძალიან შევუწყოთ ხელი.
მითითებები ანალიზის ოპერაციისთვის:
გააანალიზე, ახსენი ძირითადი პრინციპი (მიზეზი); გამოყავი სტრუქტურა; მოაწესრიგე არსებით პრინციპზე დაყრდნობით; დაყავი მასალა სხვადასხვა ნაწილად. შეაპირისპირე ისინი და გამოავლინე მიმართებები; ახსენი მოვლენის მიზეზები; აღმოაჩინე დაფარული აზრი; გამოავლინე კანონზომიერება; დაადგინე მიზეზშედეგობრივი კავშირები; ამოიცანი დამოკიდებულება; შეიტყვე ფარული აზრი; განსაზღვრე თვალსაზრისი.
კითხვები:
- რა შეიძლება იყოს . . .-ის მიზეზი?
- თუ . . . მოხდება, რა შედეგს მივიღებთ?
- რა არის . . .-ის მთავარი აზრი?
- კიდევ რა შედეგი შეიძლება მივიღოთ?
- რატომ მოხდა . . . ეს ცვლილებები?
- რა მოტივი უდევს ამას საფუძვლად?
- რა არის პრობლემა?
- რა არის მიზანი?
მითითებები სინთეზისთვის:
მოიფიქრე ალტერნატიული გზები პრობლემის გადასაჭრელად; პრობლემის გადაჭრისათვის დაგეგმე საჭირო მოქმედებები; გააერთიანე რამდენიმე მოსაზრება; წამოაყენე თვალსაზრისი; დაგეგმე კვლევის ჩატარება / ნაშრომის შექმნა; შექმენი პროდუქცია;
აქედან გამომდინარე, შეიძლება შემდეგი კითხვების დასმაც:
- როგორ გადაჭრიდი პრობლემას?
- რა გზებს მოიფიქრებდი?
- როგორ დაგეგმავდი?
- რას გააერთიანებდი?
- რას მიიღებდი ახალს?
- რა თვალსაზრისს წამოაყენებდი?
მითითებები შედარებისთვის: შეაჯერე მოპოვებული ინფორმაცია; გააკეთე დასკვნა; ამოხსენი თავსატეხი; გამოყავი ფუნქციონალური კავშირები; შეადარე არსებითი ნიშნებით; შეადარე, რით ემსგავსება ერთი საგანი მეორეს.
კითხვის დასმის ნიმუშები:
- რა აქვთ საერთო . . .?
- შეგიძლიათ თუ არა განასხვავოთ . . .?
- რა არსებითი (ფუნქციონალური) ნიშნებით განიხილავდით საკითხს/ნიმუშს?
- როგორ კონცეპტუალური რუკას ააგებდი?
- როგორ გამოსახავდი სტრუქტურის ნაწილებს შორის ფუნქციონალურ კავშირებს სხვადასხვა სქემებით?
მითითებები დაჯგუფებისთვის:
დაყავი კლასებად, დააჯგუფე რომელიმე კონკრეტული ნიშნის მიხედვით; დაახარისხე მნიშვნელობები; დაახარისხე ღირებულებები; გამოიყენე ჯონ ვენისა და T დიაგრამები; ცნების რუკა; ისარგებლე პროგრამით: mind 42; დააჯგუფე კავშირები;
ვსვამთ შემდეგ კითხვებს:
- რა ნიშნით დაყოფდი?
- რა მნიშვნელობები გამოვლინდება?
- რა მსგავსი ღირებულებები იკვეთება?
განყენების (აბსტრაქცის) ოპერაციისთვის შემდეგი მითითებები გამოგვადგება: გამოყავი საგნის არსებითი თვისებები და კავშირები და ისინი დამოუკიდებლად გადაიაზრე; მოდელი გადაიტანე სხვა არაკონკრეტულ საგანზე .
კითხვები:
- როგორ მოარგებდი ამ კონკრეტულ მოდელს სხვა შემთხვევას?
- რა ცალკე ნიშანს განაყენებდი?
- როგორ შეიძლება ფერის ან სიდიდის, ტემპერატურის ან კიდევ სხვა თვისებების განყენება მათი მატარებელი საგნის წარმოდგენის გარეშე?
- საგანთა ერთობლიობისათვის დამახასიათებელ საერთო, ზოგადი ნიშნის, თვისება გამოყოფას და ამ ზოგადის კონკრეტული საგნის გარეშე გააზრება როგორ წარმოგიდგენია?
- ასე რომ არ იყოს, რა იქნებოდა?
- რა მიმართებები იარსებებდა?
მითითებები განზოგადებისთვის: გამოავლინე საგანთა საერთო ნიშნები (თვისება, ურთიერთობა, განვითარების ტენდენცია…); გააერთიანე საგნები რაიმე ნიშნით, იქნება ეს ზოგადი თუ არსებითი თვისება; მოამზადე პროდუქტის სარეკლამო ფურცელი; მოამზადე კვლევის ანგარიში;
კითხვები:
- რა თვისებები ახასიათებს ამ ჯგუფის საგნებს?
- რა საერთო ნიშნები, მსგავსებები გამოიყოფა?
- რაა განმასხვავებელი?
- რატომ?
ანალოგიისთვის შემდეგი მითითებების გამოყენება შეიძლება:
გამოავლინე სხვადასხვა თვისებებში საგანთა (მოვლენების, პროცესების) მსგავსება. გადაიტანე რომელიმე ობიექტის განხილვის შედეგად მიღებული ცოდნა ნაკლებად შესწავლილ, მაგრამ მსგავსი თვისებებისა და ხარისხის ობიექტებზე; შეეცადე, ამ მსგავსებებზე მსჯელობას ჰქონდეს დამამტკიცებელი ძალა; შეეცადეთ, იმსჯელოთ მართებულად, კორექტულად; გამორიცხეთ ყველანაირი შეცდომა და სიყალბე.
კითხვები:
- რით ჰგავს ეს რამდენიმე მოვლენა ერთმანეთა?
- კიდევ რა მსგავსი შემთხვევა გაგონდება?
- იქნებოდა თუ არა ეს ამისი მსგავსი?
აზროვნების ოპერაციების ცოდნა დაგვეხმარება, რომ გავითვალისწინოთ მოსწავლეთა ცოდნის დონე, რათა ამოვაცნობინოთ მოსწავლეს ამოცანის ტიპი და ამის მიხედვით შევარჩიოს დამაზუსტებელი შეკითხვები, რომლებიც იერარქიით უფრო ქვედა დონეებზე გადის. შესაძლოა, შეფასების დონიდან სულ ქვედა – ცოდნის დონეზეც კი ჩამოვიდეთ და მერე ნაბიჯ-ნაბიჯ ავიდეთ ზემოთ ყველა დონეების გავლით ან თავიდანვე მხოლოდ ერთი ნაბიჯით ჩამოვინაცვლოთ ქვემოთ. მნიშვნელოვანია, მოსწავლეს ვასწავლოთ სააზროვნო ამოცანის ქვეამოცანებად დაყოფა. ამოცანის ადვილად მართვად ელემენტებად დანაწევრება კი ჩვენს აღსაზრდელებს ერთი შეხედვით რთული ამოცანის წარმატებით გადაჭრაში მნიშვნელოვნად დაეხმარება. მთავარია, ვურჩიოთ, რომ ყოველთვის ხვადასხვა გზებით იარონ და დაუზარებლად ეძიონ ახალ-ახალი საშუალებები დაბრკოლებების ეფექტურად გადასალახად.
გამოყენებული ელრესურსები:
- https://eng.warwick.ac.uk/ircsa/abs/3rd/b2.html
- https://psylist.net/obh/00015.htm
- https://vestishki.ru/node/947
- https://tools-for-thought.com/2008/12/02/dry-thinking-dont-repeat-yourself/#more-592
- https://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-00000-00—off-0civil2–00-1—-0-10-0—0—0prompt-10—4——-0-1l–10-ka-50—20-about—00-3-1-00-0-0-01-1-0utfZz-8-10&a=d&c=civil2&cl=CL2.19&d=HASH53faba1e9f16a8a26bc137.4
[1] დედუქცია (deductio) ლათინური სიტყვაა და ნიშნავს გამოყვანას
[2] https://www.smyrnyh.com/?page_id=397
[3] https://eng.warwick.ac.uk/ircsa/abs/3rd/b2.html
