პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

სისტემატიზაციის პრინციპების გამოყენება გაკვეთილზე

გაკვეთილი მოსწავლის განვითარების გზაზე გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია, რომლის მიზანია სპეციფიკური, გაზომვადი შედეგის მიღება – ისეთი უნარ-ჩვევისა და ცოდნისა, რომელიც მიიღწევა გაკვეთილზე მოსწავლის მიერ შესრულებული ოპერაციებით: გაგებით, ახსნით, აღწერით, შედარებით, შექმნით, გაანალიზებით, პრობლემის გადაჭრით, შეფასებით, გამოკვლევით და ა. შ. მხოლოდ ასეთი შედეგები შესძენს მოსწავლეს სათანადო კომპეტენციებს და ჩამოაყალიბებს საზოგადოების სრულფასოვან წევრად. ამ თვალსაზრისით, გაკვეთილი კულტურულ-ისტორიული მოვლენის ნაწილადაც აღიქმება და, შესაბამისად, მისი კარგად ჩატარებისადმი ინტერესიც დიდია.

რა მეთოდები, მიდგომები და ტექნოლოგიური ხერხებიც უნდა გამოვიყენოთ გაკვეთილზე კარგი შედეგის მისაღებად, მაინც დაგვჭირდება ისეთ პრობლემასთან გამკლავება, როგორიცაა ცოდნის მთლიან სისტემად წარმოდგენა. ამ მიზნის მისაღწევად ძირითად იდეაზე აქცენტირება, ინტერვალებით სწავლა, კონტექსტის დამახსოვრება და ა.შ. ხშირად არ არის საკმარისი. ცოდნის სისტემატიზაციისთვის აუცილებელია, მოსწავლემ ყოველი თემის დასრულების შემდეგ შეასრულოს პრაქტიკული დავალებები, რომლებითაც მიღებულ ცოდნას სისტემაში მოიყვანს. მნიშვნელოვანია ნასწავლი მასალის გამეორებაც, ოღონდ გამეორება არ უნდა გადაიქცეს ნასწავლი საკითების ჩამოთვლად – მოსწავლეს შესწავლილი საკითხების მიმართ საკუთარი დამოკიდებულება უნდა ჩამოუყალიბდეს. აზროვნების სისტემატურობა ასოციაციური წარმოდგენების, წარმოსახვების, კავშირების დამყარების უნარსაც მოითხოვს, ამიტომ ამ მიმართულებით მოსწავლის გააქტიურება ხელს უწყობს საგანთაშორისი კავშირების დამყარებას და ტრანსფერული ცოდნისა და უნარ-ჩვევების ათვისებას. ამისათვის აუცილებელია, წინასწარ გამოიყოს ე. წ. „შემხვედრი წერტილები“ ანუ ის მოვლენები, რომლებიც შეისწავლება სხვადასხვა საგანში და გაკვეთილებზე სისტემატურად დაისვას მათზე აქცენტი (მაგალითად, რომელიმე ისტორიულ ეპოქაში კულტურის განვითარების დონე, რომლის თავისებურებებსაც შეისწავლიან ისტორიისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე და ა. შ.).

სწავლის პროცესი გაცილებით გაადვილდება და გაუმჯობესდება, თუ გავითვალისწინებთ სისტემატიზაციის პრინციპებს, რომელთა დახმარებითაც მოსწავლე შეძლებს სწავლის პროცესში თანმიმდევრულობისა და სისტემატურობის როლის დანახვას და ნასწავლი მასალისა და მიღებული ცოდნის სისტემურად გააზრებას. სისტემატიზაციის პრინციპებიდან ზოგიერთი მართლაც უმნიშვნელოვანესია. მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ მათი გამოყენება. შევჩერდეთ რამდენიმეზე:

  1. „ნუ ისწავლი, სანამ არ გაიგებ“ – იმ ინფორმაციის დასწავლის მცდელობა, რომლის აზრიც არ გვესმის, ნამდვილად უაზრობაა, მოსწავლეთა უმრავლესობა კი ხშირად ისე ცდილობს მასალის დასწავლას, რომ არც ესმის, რას სწავლობს. როგორც უნდა „დაიზეპიროს“ მოსწავლემ ვესტფალიის ზავის პირობები, ეს არ ნიშნავს, რომ მან ისტორიის შესახებ რაიმე იცის, მაგრამ თუ მასალის სტრუქტურირებაში დავეხმარებით, ის გაიგებს ინფორმაციას და სავსებით შესაძლებელია, დიდ წარმატებას მიაღწიოს ისტორიის შესწავლაში.
  2. „შეისწავლე, სანამ დაიმახსოვრებდე“ – სანამ მოსწავლეს გონება გადაეტვირთება ათასგვარი წესითა და წვრილმანი საკითხით, შესასწავლი საგნის საერთო სურათის წარმოდგენაში, მის შესახებ მკაფიო წარმოდგენის შექმნაში უნდა დავეხმაროთ. მხოლოდ ამის შემდეგ შეეძლება მას ინფორმაციის ცალკეული დეტალებისგან მთლიანი მოვლენის აგება. ეს ხელს შეუწყობს აზროვნების გააქტიურებასაც, რადგან წინა პლანზე წამოიწევს ძირითადი პრობლემა და არა მისი შემადგენელი ნაწილები. მაგალითად, ისტორიის გაკვეთილზე დიდი ბერძნული კოლონიზაციის შესწავლისთვის ჯერ უნდა დავსვათ და განვიხილოთ ძველი ბერძნული ქალაქების შესწავლის საკითხი. როცა მოსწავლის გონება აღნიშნულ საკითხზე მსჯელობისას გააქტიურდება, პასუხებსაც ადვილად მიაგნებს და ადვილადაც დაიმახსოვრებს.
  3. „დააშენე ბაზისზე“ – ზოგადი სურათის წარმოდგენისთვის სულაც არაა აუცილებელი სრული სურათის შექმნა. პირიქით, რაც უფრო მოკლეა ძირითადი ინფორმაცია, მით უკეთესია, რადგან მისი დამახსოვრება და ათვისება გაცილებით იოლია. მოსწავლეს უნდა დავეხმაროთ, ბაზისურ ინფორმაციას „ზემოდან დააშენოს“ დანარჩენი დეტალები და ამით მიაღწიოს სასურველ შედეგს.
  4. 4. „ინფორმაციის მინიმუმის პრინციპი“ – მოსწავლეს მასალა რაც შეიძლება მარტივად და გასაგებად უნდა მივაწოდოთ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს ძირითადი საკითხების გამოტოვებას. „მარტივი“ არ უნდა გავაიგივოთ „ცოტასთან“. ცალკეულ ასპექტებად დანაწილებული ინფორმაციის სისტემატიზაციას კი მოსწავლე ისევე ადვილად მოახერხებს, როგორც პატარა ნაწილებად დაყოფილი ინფორმაციის დამახსოვრებას. მაგალითად, მოსწავლეს გაუჭირდება დიდი დეპრესისი დამახასიათებელი ნიშან–თვისებების დამახსოვრება. უფრო ეფექტური და სწორი იქნება, თუ საკითხს დავყოფთ ქვეკითხვებად: ა) როდის დაიწყო დიდი დეპრესია? ბ) სად მოხდა ეს? გ) რამ გამოიწვია? დ) რატომ მიიღო მასშტაბური სახე? ე) რატომ უწოდეს „დიდი დეპრესია“? ამ კითხვებზე პასუხის გაცემის შემდეგ მოსწავლეს დიდი დეპრესიის შესახებ გაცილებით მეტი ეცოდინება და უფრო ადვილადაც დაიმახსოვრებს ინფორმაციას.

5. „გამოტოვების მეთოდი“ – წინადადების ცალკეულ ადგილებში წერტილები ჩავსვათ და მოსწავლეს გამოტოვებული ფრაზების აღდგენა დავავალოთ. მაგალითად, „ჯორჯ … იყო აშშ-ის პირველი პრეზიდენტი, რომელიც აქტიურად იბრძოდა შტატების დამოუკიდებლობისათვის“. აქ საჭიროა პრეზიდენტის გვარის გახსენება. ერთი შეხედვით, მშრალი ინფორმაცია – ვინ იყო აშშ-ის პირველი პრეზიდენტი – მოსწავლეს ადვილად დაამახსოვრდება განსაზღვრულ კონტექსტთან კავშირში.

  1. 6. მასალის ვიზუალურ ხატს ანუ ინფორმაციის გრაფიკულ გამოსახულებას გაცილებით მეტხანს იმახსოვრებას გონება („ასჯერ გაგონილს ერთხელ ნანახი სჯობია“), ამიტომ მოსწავლე ასეთ დავალებებზე უნდა ვავარჯიშოთ.
  2. გრაფიკული გამოტოვებები“ – ჰგავს „გამოტოვების მეთოდს“. განსხვავება ის არის, რომ სიტყვისა და ფრაზის ნაცვლად გამოსახულებაა გამოტოვებული. მაგალითად, პირველ სავარჯიშოში გვაქვს მთლიანი სურათი, „მიწათმოქმედი გლეხი“, და მხოლოდ პატარა დეტალია გამოტოვებული; მომდევნო დავალებაში სხვა ნაწილს გამოვტოვებთ და მოსწავლეს ვავალებთ მთლიანი სურათის წარმოსახვით აღდგენას. ამგვარად, ერთი სურათი შეიძლება ჩაენაცვლოს ათობით შეკითხვას, რისი წყალობითაც ცნებები – „მიწათმოქმედება“ და „გლეხი“ ადვილი გასაგები გახდება მოსწავლისთვის.
  3. მნემოტექნიკა ამარტივებს დამახსოვრების პროცესს. ფსიქოლოგების აზრით, ამ ტექნიკის სისტემატური გამოყენებისას მოსწავლეს ინფორმაციის 90% ამახსოვრდება.
  4. „უარი სიმრავლეს“ – მრავალრიცხოვანი ობიექტების დამახსოვრება ძნელია. მაგალითად, მოსწავლეს უჭირს ამგვარად ფორმულირებულ კითხვაზე პასუხის გაცემა: „რომელი ქვეყნები შედის ევროკავშირში?“ – მაგრამ გაცილებით ადვილად ასრულებს სხვა ოპერაციას: „ჩამოთვალე ევროკავშირის ქვეყნები“. ასეთი დავალება მოითხოვს დანაწევრებული ცოდნის გადმოცემას, ანუ ცალ-ცალკე ქვეყნის დამახსოვრებას, რასაც ადვილად ახერხებს გონება.
  5. „არ გვინდა სია“ – სიაც ცუდი ფორმატია დამახსოვრებისთვის, თუმცა შესასწავლ საკითხებში მოსწავლე უამრავ ჩამონათვალს ხვდება და მათი დამახსოვრება გარდაუვალია. „გამოტოვების მეთოდის“ დახმარებით შედეგი გაცილებით უკეთესი იქნება.

ცოდნის სისტემატიზაციას მასწავლებელმა შეიძლება ცალკე გაკვეთილი დაუთმოს განსაზღვრული თემების დასრულების შემდეგ, ან გაკვეთილის სტრუქტურულ ერთეულად გამოყოს სისტემატიზაციისა და ავტომატიზაციის ფაზა, რომელიც გულისხმობს საშინაო დავალების შემოწმებას, იდეების გენერაციას, ახალი ცოდნის გადაცემას და ამ ცოდნის ავტომატიზაციის მიღწევას.

ამგვარი გაკვეთილის ძირითადი მახასიათებლებია: ცოდნის აქტუალიზაცია, ცოდნისა და უნარ-ჩვევების კონსოლიდაცია, მოვლენათა სრული სურათის შექმნა, ადრე ნასწავლი საკითხების ერთ სტრუქტურაში მოქცევა, განზოგადება, მთავარი პროცესების, შესასწავლი პერიოდის მოვლენების, მთავარი მოქმედი პირების გამოყოფა, მოვლენათა შორის კავშირის დამყარება, რთულ საკითხებში ჩაღრმავება, რაც საზოგადოებრივი მოვლენების შესახებ კიდევ უფრო მეტი თეორიული მასალის გაცნობას მოითხოვს, მოსწავლეთა მიერ სავარჯიშოების შესრულება და საგნის შინაარსის ერთიანობაში დანახვა.

განვიხილოთ პრობლემა VII კლასის ისტორიის სწავლების მაგალითზე: ცოდნის სისტემატიზაციისთვის „ძველი საბერძნეთის“ განყოფილებაში (რომელიც მოიცავს შემდეგ საკითხებს: კრეტა-მიკენი, არგონავტების ლაშქრობა, ტროის ომი, სპარტა, ათენი, დემოკრატიის საფუძვლები, ალექსანდრე მაკედონელი) მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს სხვადასხვა აქტივობა და თითოეულ ეტაპზე ზემოთ მითითებული პრინციპების გამოყენებით შეარჩიოს დავალებები.

I – თავდაპირველად მასწავლებელი იყენებს გონებრივ იერიშს და მოცემული თემიდან კითხვებს უსვამს მოსწავლეებს, მაგრამ ისე, რომ აირიდოს „სიმრავლე“. ნაცვლად შემაჯამებელი კითხვისა: „რა ნიშან-თვისებები ახასიათებდა ძველ ბერძნულ საზოგადოებას?“ – იყენებს „ინფორმაციის მინიმუმის“ პრინციპს. ის კითხვებს სვამს იმგვარად, რომ მასალა სისტემურადაც წარმოისახოს მოსწავლემ და ადვილადაც დაიმახსოვროს. კითხვები შეიძლება იყოს ასეთი:

* რა მიღწევები ერგოთ ბერძნებს კრეტა-მიკენის დროინდელი კულტურიდან? ვის ჰყავდა მონები ჰომეროსისა და ჰესიოდეს დროს? რა შედეგით დამთავრდა ბერძენ-სპარსელთა ომები? რა პრივილეგიებით სარგებლობდნენ ათენელი მოქალაქეები? რატომ არ იყვნენ მონები დაინტერესებული საკუთარი შრომით? რა ნიშნები ახასიათებს ძველი ბერძნების რელიგიას? რა სახის მეცნიერული აღმოჩენები ეკუთვნით ძველ ბერძნებს? – და ა. შ.

II – მომდევნო ეტაპია გამეორება. ამ დროს მასწავლებელი მოსწავლეებს გაამეორებინებს მასალას და ყურადღებას გაამახვილებს თემის ძირითად ცნებებზე: არქონტი, დემოკრატია, ოლიგარქია, პოლისი, ტირანია, მონობა, ფილოსოფია და ა.შ. გამეორება შეიძლება მოხდეს დამოუკიდებელი სამუშაოს (ჩაწერის, ჩანიშვნის) და ზეპირი დიალოგის სახით. ამავე დროს, მოსწავლეებს შეიძლება შევთავაზოთ გამოტოვებული ინფორმაციის ჩასმა, მაგალითად: „ბერძნულ პოლისებში არსებული მმართველობის ფორმა …. თანამედროვე მმართველობის ფორმებიდან უმნიშვნელოვანესია“.

გამეორებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ისტორიულ თარიღებს. ამ მიზნით მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს ტესტური დავალება: „ამოირჩიეთ სწორი პასუხი“. ერთი დავალება შეიძლება ეხებოდეს ისტორიული მოვლენების შედარებასაც. მასწავლებელს შეუძლია შესთავაზოს მოსწავლეებს რამდენიმე თემა შედარების სავარჯიშოების შესასრულებლად, მაგალითად, „ძველი ბერძნების ცხოვრება სპარტასა და ათენში“, „ძველბერძნული და ძველეგვიპტური რელიგიები“ (რადგან მათ პროგრამულად უკვე აქვთ გავლილი ძველი ეგვიპტე), „რა აზრისა იყვნენ ჰომეროსი და არისტოტელე მონობის შესახებ“ და სხვ. დავალებების შესრულებისას მოსწავლეებს შეუძლიათ გამოიყენონ სისტემატიზაციის პრინციპებიდან რომელიმე.

III – მომდევნო აქტივობა სამუშაო რუკას უკავშირდება:

* იპოვეთ რუკაზე ძველი საბერძნეთი, მოხაზეთ მისი ტერიტორია, უდიდესი ქალაქები და კოლონიები.

აქ მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს სქემატური რუკებიც და „გრაფიკული გამოტოვების“ პრინციპით თანმიმდევრულად ცვალოს გეოგრაფიული ობიექტები .

მომდევნო გაკვეთილებზე, მას შემდეგ, რაც მოსწავლეები დაასრულებენ ძველი საბერძნეთის ისტორიის გაცნობას, მასწავლებელს შეუძლია, ამგვარი დავალებები შეასრულებინოს მათ რომის ბლოკის სისტემატიზაციისთვის და ახალი ინფორმაციისა და ძველი მასალის (ეგვიპტე, საბერძნეთი და სხვ.) სისტემურად წარმოდგენისთვის. ის გამოიყენებს „ბაზისზე დაშენების“ პრინციპსაც და ასე გააგრძელებს პროგრამის დასრულებამდე.

ასეთი დავალებებით მოსწავლე შეძლებს ცოდნის სისტემატიზაციას, დაინახავს ისტორიის საგნის შინაარსს და ამ საგანში საკუთარ ცოდნასაც.

გაკვეთილზე სისტემატიზაციის პრინციპების გამოყენება მრავალმხრივაა საინტერესო. ეს ხელს უწყობს არა მარტო ცოდნის უფრო მაღალი დონის მიღწევას, შედარებით მოკლე ხანში გაცილებით დიდი მოცულობის სასწავლო მასალის ათვისებას, არსის ადვილად წვდომას, ფაქტების განზოგადებასა და კონცეპტუალურ ფორმირებას, საგაკვეთილო დროის რაციონალურად ორგანიზებას, არამედ, საზოგადოდ, მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო გარემოს შექმნასაც. ამიტომ მისი გამოყენება სასწავლო პროცესში ეფექტური და სასარგებლოა.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი