თამაშის წესების შექმნა, მათი აღქმა და მოდიფიცირების მიზანი
ფუნდამენტური განსხვავება, რომელიც მოზრდილთა და ბავშვების თამაშებს შორის არსებობს, ის გახლავთ, რომ „დიდების“ თამაშები, ზოგადად, ფიქსირებულ, წინასწარდადგენილ წესებს ემყარება, ხოლო ბავშვები, ჩვეულებრივ, თამაშებში წესების ცვლილებას დასაშვებად მიიჩნევენ. როდესაც მოზრდილები, ვთქვათ, ბეისბოლს თამაშობენ, ისინი მიჰყვებიან, ან ყოველ შემთხვევაში, ცდილობენ მიჰყვნენ თამაშის „ოფიციალურ“ წესებს. ხოლო, როდესაც ბავშვები თამაშობენ, ისინი თამაშის წესებს თამაშის მიმდინარეობის დროს ცვლიან (Youniss, 1994).
ეს ასეა მაშინაც კი, როდესაც ბავშვები კალათბურთს ან, ვთქვათ, რომელიმე სამაგიდო თამაშს თამაშობენ. ოღონდ ამ დროს, როგორც წესი, იქ მოზრდილები არ არიან ხოლმე. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმას, რომ ბავშვები თამაშისას ბევრად უფრო კრეატიულები და თავისუფლებია არიან, ვიდრე მოზრდილები.
ცნობილი ფსიქოლოგი ჟან პიაჟე (1939) აღნიშნავდა, რომ ბავშვებს, წესების ბევრად უფრო რთული და სასარგებლო აღქმა აქვთ სხვა ბავშვებთან თამაშის დროს, ვიდრე ეს მოზრდილებთან თამაშის დროს ხდება.
უფროსებთან თამაშისას, ბავშვებს ექმნებათ შთაბეჭდილება ფიქსირებულ, დადგენილ წესებზე, რომელიც თითქოს ვიღაც „ხელისუფალმა“ დაადგინა და რომელთა ცვლილება შეუძლებელია. მაშინ კი, როდესაც ბავშვები ერთმანეთთან თამაშობენ, მათი ურთიერთობების ბუნებრივი თანასწორობის შეგრძნებით, ისინი გრძნობენ, რომ შეუძლიათ ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ თამაშის წესების ახალი იდეებით. ეს დაპირისპირება ხშირად მოლაპარაკებით და ახალი, შეთანხმებული წესების დადგენით სრულდება. ამ გზით, ბავშვები სწავლობენ იმას, რომ წესები ზეციდან კი არ არიან დადგენილი, არამედ ადამიანის გამჭრიახობას ემყარება, რაც თამაშის პროცესს უფრო საინტერესოს, სამართლიანსა და ხალისიანს ხდის. ეს მნიშვნელოვანი გაკვეთილია; ეს გაკვეთილი დემოკრატიის ქვაკუთხედია.
ზრდასრულთა კულტურის შესწავლა და მისი განვითარება
მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვები თავს მოზრდილებისგან განასხვავებენ, ისინი ზრდასრული ადამიანების კულტურის ბევრ თავისებურებას ითვისებენ და საკუთარ თავზე ირგებენ. ბავშვების დაკვირვების შედეგად, მოზრდილებისთვის დამახასიათებელი ბევრი უნარი და ღირებულება იჩენს თავს მათ თამაშებში. ამიტომაც არის რომ მონადირე-შემგროვებლების საზოგადოებებში ბავშვების თამაშები ასახავენ ნადირობას და სხვადასხვა საკვების შეგროვების სცენებს; სოფლად მცხოვრები ბავშვების თამაშებში სოფლის მეურნეობასთან დაკავშირებული თემები სჭარბობს; ქალაქში მცხოვრები ბავშვები კი თავს კომპიუტერებთან თამაშით ირთობენ.
ზუსტად ამიტომაც მონადირე-შემგროვებელთა კულტურაში არ არსებობს შეჯიბრზე დამყარებული თამაშები (ამ კულტურის მოზრდილები, ცხოვრების კოლექტიური წესის გამო, არ ცნობენ ერთმანეთთან შეჯიბრს), მაშინ როცა ჩვენი კულტურის ბავშვებისათვის შეჯიბრი და კონკურენცია, მათი თამაშების ჩვეულებრივი ნაწილია (თუმცა არა იმ დოზით, როდესაც თამაშში მოზრდილებიც მონაწილეობენ).
თამაშისას, ბავშვები მოზრდილებს არა უბრალოდ ბაძავენ, არამედ საკუთარ ინტერპრეტაციას უკეთებენ დანახულს, ცდიან სხვადასხვა ვარიანტს და თანხმდებიან ისეთ ვერსიაზე, რომელიც მათთვის მისაღებია. ბავშვების თამაში ყოველთვის კრეატიულია და თამაშისას, ჩვეულებრივი ამბავია ექსპერიმენტირება, ახალი განვითარებისა თუ წესების გამოცდა. ეს ის ისტორიაა, როგორ სწავლობენ ერთმანეთისგან სხვადასხვა თაობები, როგორ ავითარებენ ახალ მიმართულებებსა და წესებს და არა უბრალოდ იმეორებენ მათი მშობლების თაობის მიერ დადგენილ სქემას.
ბავშვები, ბუნებრივად არიან მიდრეკილნი ინოვაციებისკენ. ზრდასრული ადამიანები ხშირად ეჭვის თვალით უყურებენ ცვლილებას. ბავშვები კი პირიქით – ცვლილებებისკენ და მოდიფიკაციებისკენ არიან მიმართულნი. ეს გახლავთ იმის თვალნათელი ილუსტრაცია, თუ რატომ სურთ პატარებს უახლესი კომპიუტერული ინოვაციების შესწავლა, მათი გამოცდა და შეთვისება; ამიტომაც ხდება ხშირად, რომ ბავშვებმა უკეთ იციან ახალი ტექნოლოგიები და მათი გამოყენება.
ბავშვების კულტურა, ბუნებრივი მიზეზებისა და ადაპტაციის ევოლუციური უნარების გამო უფრო მეტად ფოკუსირებული იმ უნარების შეთვისება-განვითარებაზეა, რომელიც მათ სამყაროს შეესაბამება და რომელშიც ისინი იზრდებიან. ყოველი თაობის მოზრდილები მუდმივად წუხან იმაზე, რომ მათი ბავშვები ისე არ თამაშობენ, როგორც თვითონ თამაშობდნენ ბავშვობისას. ეს კიდევ ერთი მიზეზი გახლავთ იმისთვის, რომ ბავშვებმა მოზრდილებისგან მოშორებით უნდა ითამაშონ, ბავშვურ სამყაროსთან უკეთესი ადაპტაციისათვის.
ურთიერთობა სხვებთან, როგორც თანასწორებთან
ბავშვებისა და მოზრდილების ურთიერთობისას მთავარი მიზეზი, რომელიც ამ ურთიერთობებზე მოქმედებს, გახლავთ ფიზიკური ძალა. მოზრდილები მათი უფრო დიდი ზომის, ძალის, სტატუსისა და ცხოვრებისეული გამოცდილებისა და რესურსებზე კონტროლის გამო ბავშვებზე აღმატებულნი არიან.
ამიტომაც, ბავშვების ურთიერთობა უფროსებთან ძალთა უთანასწორობის გამო არაბალანსირებულია. ბავშვებს ზრდასრულ ასაკში ცხოვრებისათვის და სხვებთან ეფექტური თანაცხოვრებისთვის იმ ურთიერთობების შესწავლა ესაჭიროებათ, რომლებიც მათ სხვა, თანასწორ ადამიანებთან მოუწევთ. ამის შესწავლა კი, უმეტესად, მხოლოდ ბავშვებთან (და არა მოზრდილებთან) თამაშისას არის შესაძლებელი.
შესაძლოა, ბავშვების კულტურის ყველაზე მთავარი ფუნქცია ის არის, რომ ბავშვმა თანატოლებთან ურთიერთობა ისწავლოს. ბავშვები ამაში მუდმივად ვარჯიშობენ მათი სოციალური ურთიერთქმედებისას – ისინი ხშირად გამოხატავენ და თამაშობენ სხვა ადამიანს – ამ დროს აუცილებელია, ყურადღება მიაქციო იმ „სხვა“ პიროვნების თავისებურებებს, მის საჭიროებებს, არა მხოლოდ საკუთარს. სხვაგვარად იმ „სხვას“ კარგად ვერ გამოხატავ ან „გაითამაშებ“.
სხვებთან თამაშისას, ბავშვმა უნდა გადალახოს ნარცისიზმი, ისწავლოს გაყოფა და გაზიარება, ისწავლოს მოლაპარაკება, რომლის დროსაც სხვის აზრებს პატივს სცემ და ითვალისწინებ სხვების ინტერესებსა და სურვილებს.
ეს შესაძლოა ყველაზე მთავარი უნარია, რომელიც ადამიანს სხვა ადამიანებთან ცხოვრებისათვის სჭირდება. ასეთი უნარის გარეშე შეუძლებელია იქორწინო, გქონდეს ბედნიერი ოჯახი, გყავდეს ნამდვილი მეგობრები და ითანამშრომლო პარტნიორებთან ერთად რაიმე საქმეში.
ბავშვების გაზრდა და აღზრდა „ბავშვების კულტურაში“ აუცილებელია იმისთვის, რომ ბავშვმა შეისწავლოს, როგორ უნდა მოიქცეს მისი თანაბარი ფიზიკური ძალის მქონე, თანაზომიერ ადამიანებთან უკვე ზრდასრულ ასაკში. ეს იმ ყველაფრის საფუძველია, რასაც ბავშვი თანატოლებთან ურთიერთობისას სწავლობს.
ამიტომაც, ბავშვების კომუნიკაცია თანატოლებთან და სხვა ბავშვებთან უფრო გულწრფელია. ისინი ერთად სწავლობენ დამოუკიდებლობას, სიმამაცეს, თამაშის წესების დადგენასა და მათ შეცვლას. ჩამოთვლილი უნარებიდან არცერთი არ შეისწავლება ზრდასრულებთან ურთიერთობისას. თანატოლებთან ურთიერთობა გახლავთ თანასწორებთან ურთიერთობა. ზრდასრულებთან ურთიერთობა კი, უმეტესწილად, დომინაციასა და სუბორდინაციას გულისხმობს.
სამწუხაროდ, ზრდასრულების ბრძოლა „ბავშვების კულტურის“ წინააღმდეგ საუკუნეების განმავლობაში მიმდინარეობს.
მონადირე-შემგროვებლებს, როგორც ჩანს, ესმოდათ, რომ ბავშვებს საკუთარ, ბავშვურ კულტურაში გაზრდა სჭირდებოდათ უფროსების მინიმალური ჩარევით. მაგრამ, სამწუხაროდ, ბავშვთა აღზრდის ასეთი აღქმა სოფლის მეურნეობის გაჩენასთან ერთად გაქრა. მიწის ფლობამ, ჭარბმა წარმოებამ, იერარქიული სტრუქტურების ჩამოყალიბებამ და ძალაუფლების ორგანიზებამ ზრდასრულებს შორის ბავშვების განვითარებისა და მათი სწავლების წესები სრულად შეცვალა.
ზრდასრულმა ადამიანებმა დაიწყეს ბავშვების ბუნებრივი სურვილებისა და მიდრეკილებების დათრგუნვა, მათში მორჩილების შთაგონება, რაც ხშირად ბავშვების სხვა ბავშვებისგან დაცილებას გულისხმობდა და ხელს უწყობდა ბავშვების სუბორდინაციას, ზოგადად, „უფროსისადმი“. სავალდებულო სკოლებისა და სწავლების პირველი სისტემები, რომლებიც დღეს არსებული სკოლის წინაპარი გახლდათ, სწორედ ამ მიზნებით ჩამოყალიბდნენ.
თუ თანამედროვე სკოლის ფუძემდებელ მამებზე ვისაუბრებთ, ერთი მათგანი აუცილებლად XVII საუკუნის პროტესტანტი-პიეტისტი მოძღვარი, ქ. ლიუბეკის (გერმანია) ყველაზე სახელგანთქმული ლუთერანი მკვლევარი, აუგუსტ ჰერმან ფრაკე (August Hermann Francke) იქნება. ფრანკეს მეცადინეობით და ხელდასხმით მაშინდელ პრუსიაში ჩამოყალიბდა სავალდებულო სასკოლო სისტემა, რომელიც შემდეგ გადაღებულ იქნა ევროპისა და ამერიკის სხვადასხვა ქვეყანაში.
პასტორი ფრანკე თავის ინსტრუქციებში სკოლების დირექტორებისადმი წერდა: „ყველაზე მთავარია, ბავშვის ბუნებრივი თავნებობის გატეხვა. ბავშვის მხოლოდ ინტელექტის განვითარებაზე ზრუნვა არ არის საკმარისი. მას ავიწყდება მისი ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანა, კერძოდ კი ბავშვის ნების მორჩილებად ქცევა“.
პასტორ ფრანკეს სჯეროდა, რომ ბავშვის ნების „გასატეხად“ ყველაზე ეფექტური გზა მოსწავლეთა მუდმივი შემოწმება და მათი მონიტორინგი იყო. იგი წერდა: „ახალგაზრდებმა არ იციან, როგორ მოაწესრიგონ თავიანთი ცხოვრება და ბუნებრივად მიდრეკილნი არიან უსაქმურობისა და ცოდვით აღსავსე ქცევისადმი, თუ მათ თვალყურის დევნების გარეშე მივატოვებთ“. ამიტომაც, ეს სისტემა პრუსიული პიეტისტური სკოლის წესებისგან არის შექმნილი, რომელიც აცხადებს, რომ მოსწავლე არასოდეს უნდა დარჩეს ზედამხედველის მეთვალყურეობის გარეშე. ზედამხედველის ახალგაზრდებთან ერთად ყოფნა დათრგუნავს მათ მიდრეკილებას ცოდვიანი საქციელისადმი და ნელ-ნელა დაასუსტებს მათ თვითნებობას“ (მელტონი, 1988).
დღეს ჩვენ უკვე შეგვიძლია უარვყოთ ფრანკეს წესები, თუმცა უფროსების ბავშვებთან ურთიერთობის ზოგადი წესები კვლავ ფრანკეს ტრადიციას ემყარება. ფაქტობრივად, საზოგადოებრივი ძალები დღეს ისეა მობილიზებული, რომ ფრანკეს ფილოსოფია და რეკომენდაციები, რომლებიც თითქოს წარსულის ნაწილია, დღეს პრაქტიკაში უფრო ეფექტურად არის განხორციელებული, ვიდრე ეს ფრანკეს დროს ხდებოდა.
დღეს მშობლების უმეტესობას სჯერა, რომ ბავშვების თავისუფალი თამაში სხვა ბავშვებთან ერთად, უფროსების ზედამხედველობის გარეშე, შესაძლოა სახიფათო და უპასუხისმგებლო იყოს. ამიტომაც, შეზღუდვები ბავშვების ასეთი აქტივობის წინააღმდეგ კიდევ უფრო მკაცრი და ეფექტურია, ვიდრე ეს ადრე იყო.
სკოლაში ბავშვების მიერ გატარებული დროის ხანგრძლივობის გაზრდით, საშინაო დავალების მოცულობის მომატებით, მუდმივად ტესტებისა და მაღალი ნიშნების მიღების შესახებ შეგონებებით, ბავშვებისათვის საჯარო ადგილებში დამოუკიდებელი თამაშის შეზღუდვით და თავისუფალი თამაშის ჩანაცვლებით, მასწავლებლებისა და მწვრთნელების ხელმძღვანელობით მართული სპორტისა თუ სხვა გაკვეთილებით, ჩვენ შევქმენით სამყარო, რომელშიც ბავშვები, თითქმის ყოველთვის, ზედამხედველის ზედამხედველობის ქვეშ არიან, რომელიც მზად არის ჩაერიოს, დაიცვას ჩვენი შვილები და ფაქტობრივად, შეუძლებელი გახადოს ბავშვების მიერ სიმამაცის, დამოუკიდებლობის და თავისუფალი ქცევის გაკვეთილების მიღება თანატოლებთან ერთად.
მეც რამდენიმეჯერ ვიკამათე ამ თემაზე (გრეი, 2011) ჩემს ბლოგებში თუ სტატიებში და მჯერა, რომ ბავშვების მუდმივი კონტროლის შედეგებია დღეს ასე გავრცელებული შფოთვა, დეპრესია, თვითმკვლელობა და უძლურობის შეგრძნება მოზარდებსა და ახლაგაზრდებში.
სწორედ ამიტომაც, ინტერნეტი „ბავშვების კულტურის“ გადამრჩენი და დამოუკიდებლობის კუნძული აღმოჩნდა ჩვენი ბავშვებისათვის. დიახ, გამოდის, რომ ინტერნეტმა არ მოგვცა საშუალება ჩვენ, „მზრუნველ“ მოზრდილებს საბოლოოდ გაგვენადგურებინა ბავშვებისა და ბავშვობის კულტურული სივრცე.
ჩვენ შევქმენით ისეთი სამყარო, რომელშიც ბავშვებს მეტნაკლებად შევუზღუდეთ ფიზიკურ სამყაროში შეკრება და თამაში – სამაგიეროდ, მივიღეთ ის, რომ ბავშვები სხვა გზით წავიდნენ: მათ შეკრების ადგილად ვირტუალური სივრცე, ინტერნეტი გაიხადეს.
დღევანდელი ბავშვები დღეს ინტერნეტის კიბერსივრცეში იკრიბებიან.
ინტერნეტის მეშვეობით ბავშვები ერთმანეთთან თამაშობენ, ესაუბრებიან და ცვლიან თავიანთ აზრებს, შეთანხმების საფუძველზე იგონებენ თამაშების წესებსა და კულტურას, ასევე ინტერნეტის მეშვეობით სწავლობენ სხვა ბავშვებთან ურთიერთობებს.
ინტერნეტის ვირტუალურ სამყაროში ბავშვები ხუმრობენ უფროსებზე და დასცინიან ინტერნეტის მართვისათვის უფროსების მიერ შექმნილ წესებს. მოზარდები ამ სამყაროში უზიარებენ ერთმანეთს აზრებს, შეგრძნებებს; მეგობრებთან ერთად წერენ ტექსტებს, იყენებენ სოციალურ მედიას და ყოველთვის თავიანთ მშობლებზე ერთი ნაბიჯით წინ არიან ამ ურთიერთობების და ამ სივრცის პრივატულად უფროსებისგან და საიდუმლოდ შენარჩუნებისათვის.
რა თქმა უნდა, ბავშვების „ინტერნეტ თავისუფლებას“ დაუყონებლივ მოჰყვა სხვადასხვა ჯურის „განმანათლებლებისა“ და „ექსპერტების“ რისხვა თემაზე „უნდა შევზღუდოთ ბავშვების დრო ეკრანებთან“. დიახ, თუ ჩვენ, ზრდასრული თაობა, ამას გავაკეთებთ და შევზღუდავთ ინტერნეტში მათ „ყოფნას“, საჯარო ადგილებში ბავშვების დამოუკიდებელი თამაშის შეზღუდვის პარალელურად, ჩვენ საბოლოოდ მოვსპობთ ბავშვთა კულტურას.
ჩვენ ამით ბავშვებს მოვუსპობთ საშუალებას, გაანათლონ ერთმანეთი, ისწავლონ ერთმანეთისგან, როგორც ეს ყოველთვის ხდებოდა ათასწლეულების განმავლობაში. შედეგად კი მივიღებთ ახალგაზრდების თაობას, რომლებიც მალე „ზრდასრული“ მოქალაქეები გახდებიან და რომლებსაც არ ეცოდინებათ, რას ნიშნავს იყო „ზრდასრული“, რადგან ჩვენ მათ არ მივეცით იმის საშუალება, რომ ბავშვობისას, ერთმანეთთან თამაშის მეშვეობით ესწავლათ და „ევარჯიშათ“ „ზრდასრულობაში“.
სტატია მოამაზადა და თარგმნა ლევან ალფაიძემ.
წყარო: https://www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201610/the-culture-childhood-we-ve-almost-destroyed-it
