საბავშვო წიგნის საერთაშორისო დღეს მსოფლიო ჰანს კრისტიან ანდერსენის დაბადების დღეზე აღნიშნავს. გალანტური და სასიამოვნო ჟესტია, თუმცა, ცნობილი მეზღაპრის ბიოგრფიას რომ გაეცნობით, ეს საპატიო „დამთხვევა“ ირონიულ ღიმილსაც მოგგვრით.
იხვის საბუდარიდან გედების ტბამდე.
ჰანს კრისტიან ანდერსენმა თექვსმეტ წლამდე წერა-კითხვა არ იცოდა. საკმაოდ ღარიბ, მრავალშვილიან ოჯახში დაიბადა, მამა მეწაღე ჰყავდა, დედა – მრეცხავი, სწავლის ფული ნამდვილად არ გააჩნდათ. ჰანსმა მშობლიურ ოდენსენში თოთხმეტ წლამდე იცხოვრა, ერთ დღეს ბარგი ჩაალაგა და დედაქალაქისკენ გასწია. დედას დიდი წინააღმდეგობა არ გაუწევია, დარწმუნებული იყო, მისი ბიჭუნა მალე დაბრუნდებოდა. კოპენჰაგენში რა დაგკარგვიაო? – მაინც უკითხავს, ჰანსს კი დაუყოვნელივ უპასუხია: ცნობილი უნდა გავხდეო!
ანდერსენი მსახიობობაზე ოცნებობდა, ამიტომ კოპენჰაგენში ჩასვლისთანავე თეატრს მიაკითხა. მისმა გარეგნობამ სამეფო თეატრის თანამშრომლები გაახალისა და სიბრალულიც გამოიწვია. უარით ვერ გაისტუმრეს და მეორეხარისხოვანი როლების შესასრულება შესთავაზეს. აწოწილი, გამხდარი, სხეულის ზომასთან შეუსეაბამოდ გრძელი კიდურები ჰქონდა, მტევნები ფართე და ბრტყელი, ტერფები უზარმაზარი, რომაულ პროფილს წინ საგრძნობლად გამოწეული, სოლიდური სიგრძის ცხვირი უმშვენებდა. ღარიბსა და მგრძნობიარე ჰანსს ყველა თანაუგრძნობდა, ისიც შეამჩნიეს, სწავლა რომ უნდოდა, მეფესთან უშუამდგომლეს და მალე ფრედერიკ მეექვსემ ნება დართო სკოლაში სახელმწიფოს ხარჯზე ესწავლა.
ანდერსენი თავისზე ექვსი წლით პატარა მოსწავლეებს მიუსვეს მერხზე. სწავლის პროცესი წარმოუდგენლად რთული აღმოჩნდა: სასწავლო დაწესებულების რექტორი დასანახად ვერ იტანდა, მუდმივად აკრიტიკებდა, ფიზიკურად სჯიდა (რაც იმ დროს ჩვეულებრივ მოვლენად ითვლებოდა), ემოციური და ნერვიული ჰანსი განიცდიდა, სკოლაში სიარულის ეშინოდა, თანდათან მასწავლებლები მისი კოშმარული სიზმრების მთავარი გმირებად იქცნენ (და სიცოცხლის ბოლომდეც დარჩნენ).
მწერალი სასწავლებელში გატარებულ წლებს თავისი ბიოგრაფიის ყველაზე შავ-ბნელ პერიოდად თვლიდა. მიუხედავად გაღებული მსხვერპლისა, წერა სათანადოდ მაინც ვერ ისწავლა – მისი ცნობილი ზღაპრების ხელნაწერები სავსეა გრამატიკული თუ სტილისტური შეცდომებით.
სამწუხაროდ, ვერც შიში დასძლია, აკვიატებული აზრები და ცრურწმენები არ ასვენებდა: ეშინოდა გაძარცვის, საბუთების დაკარგვის, ძაღლების, ცეცხლის. თურმე, თოკს მუდამ თან დაატარებდა, ხანძრის შემთხვევაში ფანჯრიდან სწრაფად რომ გადამხტარიყო. ტანჯავდა კბილების ტკივილი, თუმცა, ექიმთან ცოცხალი თავით არ მიდიოდა, მიაჩნდა, რომ მისი შემოქმედებითი ნაყოფიერება სწორედ პირში კბილების რაოდენობაზე იყო დამოკიდებული. მოწამვლის საფრთხეც არ ასვენებდა. ერთხელ სკანდინავიელმა ბავშვებმა ფული შეაგროვეს და საყვარელ მეზღაპრეს მსოფლიოში ყველაზე დიდი, შოკოლადებით სავსე ყუთი გაუგზავნეს. მან კი თითიც არ დააკარა, სასწრაფოდ ნათესავებთან გაგზავნა.
ბრაზობდა, საბავშვო მწერალს რომ უწოდებდნენ. ამბებს მხოლოდ ბავშვებისთვის როდი ვწერო, – აპტოტესტებდა. ცნობილი ფაქტია, რომ ანდერსენი საკუთარი ძეგლის პროექტის განხილვაში მონაწილეობდა. როდესაც თავდაპირველ მაკეტზე ბავშვებით გარშემორტყმული აღმოჩნდა, ასეთ ატმოსფეროში სიტყვასაც ვერ დავწერდი და ვიტყოდიო! – აღშფოთებულა. საბოლოოდ წიგნით ხელში მარტოდმარტო დასვეს სავარძელში (კოპენჰაგენში თუ მოხვდით, შეგიძლიათ თავად დარწმუნდეთ).
ლიტერატორებში არსებობს მოსაზრება, რომ „მახინჯი იხვის ჭუჭული“ ავტობიოგრაფიული ზღაპარია, საინტერესო პარალელებსაც ავლებენ: იხვის საბუდარი ანდერსენის მშობლიური ოდენსენია, ფრინველების ფერმა, სადაც საბრალო ჭუჭულს ყველა უნისკარტებდა, სიცოცხლეს უშხამავდა და დევნიდა – კოპენჰაგენი, კოტეჯი, მოხუცი ქალი, ქათამი და კატა რომ ცხოვრობდნენ, ნაცნობი ოჯახია, სადაც ჰანსს კეთილგანწყობით ხვდებოდნენ, მაგრამ ჭკუის დარიგებითა და არგუმენტირებული მოსაზრებებით თავგზას ურევდნენ. გახსოვთ ალბათ, როგორც ზღაპარში: კოტეჯის სამ ბინადარს „ეჭვიც არ ეპარებოდა, რომ მსოფლიოს საუკეთესო ნახევრები ბრძანდებოდნენ და სხვა რამის მოსმენა აღარ სურდათ!“
მახინჯი იხვის ჭუჭულის ულამაზეს გედად გადაქცევა ანდერსენის ცხოვრების ზღაპრულ გაგრძელებას გვაგონებს, როდესაც მისი გარეგნული ნაკლი თუ უცნაურობა ლიტერატურულმა წარმატებამ გადაფარა. თუ უწინ შეუხედავ ჭუჭულს ძაღლები და მონადირეებიც გაურბოდნენ, ტბაში მოცურავე გედის ნახვას ყველა ესწრაფოდა.
„ძალიან ბედნიერ არსებად იქცა, მაგრამ სულაც არ გაამაყებულა და იცით, რატომ? კეთილი გული ჰქონდა და იმიტომ! ახსენდებოდა როგორ დევნიდნენ და დასცინოდნენ, ახლა კი ყველა ამბობდა, რომ ის ულამაზესი იყო ყველაზე ლამაზ ფრინველებს შორის.“
ანდერსენის მედალი
დღეს ანდერსენის მედალი საბავშვო მწერლებისა და ილუსტრატორებისთვის საოცნებო და საპატიო ჯილდოა, მას ხშირად მცირე ნობელსაც უწოდებენ. მედლის ერთ მხარეს ანდერსენის პროფილი, მეორეს კი გედი ამშვენებს.
პრემია 1956 წელს, UNESCO-ს ინიციატივით „ანდერსენისადმი ღრმა პატივისცემისა და სიყვარულის გამოსახატავად“ დაწესდა. 1967 წელს კი 2 აპრილი საბავშვო წიგნის საერთაშორისო საბჭომ (IBBY) საბავშვო წიგნის დღედ გამოაცხადა. ანდერსენის სახელობის პრემია ორ წელიწადში ერთხელ, მხოლოდ ცოცხალ ავტორებზე გაიცემა.
„კანონიკური ზღაპრები“
თანაგრძნობით, იმედით, სიკეთითა და, რაც მთავარია, სიყვარულით სავსე გულები ანდერსენის პერსონაჟების მთავარი ატრიბუტია. როცა გვიყვარს, ცხოვრება ზღაპარს ემსგავსება, ზღაპარი კი, როგორც ვიცით, იმ საოცარ ამბავს ჰქვია, ბავშვობიდან რომ გავითავისეთ და ჯადოსნური დასასრულით გვახარებს. გარდა ამისა, ანდერსენი უამრავ სასარგებლო რჩევას გვთავაზობს დიდსა თუ პატარას ცხოვრებაში რომ გამოგვადგება და რთული გადაწყვეტილების მიღებაშიც დაგვეხმარება.
თუ სხვებს არ ჰგავხარ და საკუთარი თავი არ მოგწონს, სულაც არ ნიშნავს რომ სამყაროს დასასრული დამდგარა. ჩვენს გარშემო უამრავი ადამიანი გვაგონებს უიმედო იხვის ჭუჭულს, რომელიც თვლის, რომ სიცოცხლის ბოლომდე უნდა დევნიდნენ და უნისკარტებდნენ. თუ ასეთ გულდაწყვეტილ ადამიანს შეხვდებით, არ დაიზაროთ, ანდერსენის ზრაპრები უამბეთ ან წაუკითხეთ, დაეხმარეთ, რათა „თავისიანი გედების“ მოძებნის სურვილი გაუჩნდეს.
თუ ყვავილნარია თქვენი სტიქია, „პატარა იდას ყვავილებს“ გვერდი არ აუაროთ, გაარკვიეთ, რა საიდუმლოს მალავს თქვენს ფანჯრასათან ან ბაღში მობიბინე სათითაო მცენარე.
პოლიტიკოსებს „იმპერატორის ახალი სამოსი“ გამოადგებათ, უკეთესად რომ გამოიცნონ, ვინ მეტ სისულელეს სჩადის მმართველის გარემოცვაში. გარდა ამისა, კიდევ ერთხელ დარწმუნდებიან, რომ ზოგჯერ სიმართლის გასაჟღერებლად ბრბოში ჩაკარგული პატარა ბიჭუნას ხმას მეტი ძალა აქვს, ვიდრე თანამდებობის პირისას. სარკე კი, თუ სწორად გამოვიყენებთ, ზღაპრულ შესაძლებლობებს შემოგვთავაზებს.
სარკეზე, აუცილებლად გაგახსენდებოდათ „თოვლის დედოფალი.“ ალბათ მრავალჯერ მოგიასმენიათ ან წაგიკითხავთ ეს უკვდავი ზღაპარი და უამრავი ეკრანიზაციაც გინახავთ. თუმცა, თქვენი ბავშვობა საბჭოთა პერიოდს თუ დაემთხვა, ისისც გეცოდინებათ, რომ ანდერსენის ორიგინალი („კანონიკური“) ტექსტების წაკითხვის ფუფუნება არ გვქონდა, რუსული ცენზურა თავის გემოზე ცვლიდა, ამოკლებდა ან ავრცობდა ზღაპრებს, განსაკუთრებით რწმენასთან და ქრისტიანობასთან დაკავშირებულ პასაჟებს ერჩოდნენ.
ბოლო დროს მშობლები და მასწავლებლები ხშირად მეკითხებიან, არსებობს თუ არა ანდერსენის „ნამდვილი“ ზღაპრები, სწორედ ისეთები, როგორიც მწერალმა დაწერა, როგორსაც ევროპელი ბავშვები იცნობენ და კითხულობენ. მასწავლებელი.ge-ს სტატიებში ჩვენ გამომცემლობებს არ ვასახელებთ, თუმცა ეს ის შემთხვევაა, როდესაც მიგითითებთ, რომ 2015 წელს, დანიური ხელოვნების ფონდის დაფინანსებით გამომცემლობამ MEREBASHVILITYKESSON PUBLISHING ორიგინალური დანიური ენიდან ქართულად გადამოთარგმნა ანდერსენის კლასიკური ზღაპრები. თარგმანი ნათია მერებაშვილს ეკუთვნის, წიგნს კი ვილჰელმ პედერსენისა და ლორენს ფროლიშის გრაფიკული ილუსტრაციები ახლავს – ილუსტრატორებისა, რომელთა ნამუშევრებიც პრეტენზიულმა ჰანს კრისტიან ანდერსენმა მოიწონა საკუთარი ზღაპრების გასაფორმებლად.
ჯერჯერობით ანდერსენის „კანონიკური ზრაპრების“ პირველი ტომი გამოიცა და მასში ორმოცდაერთი ზღაპარი გაერთიანდა: სევდიანი („პატარა გოგონა და ასანთის ღერი“) – ცრემლს რომ მოგვგვრის, დაგვაფიქრებს, თუ სასაცილო („სრული სიმართლეა!“), გვარიანად რომ გაგვახალისებს და დაგვარწმუნებს „ერთი უწყინარი ბუმბული როგორ შეიძლება იქცეს ხუთ დედლად!“
აქვეა მწარე მორალით გაჯერებული „ღორების მწყემსი:“ იმპერატორის ასული ცოცხალ ვარდასა და ბულბულს დაიწუნებს, უსიცოცხლო, მექანიკური სათამაშოების მოსაპოვებლად კი ღორების მწყემსს კოცნაზე დათანხმდება (ჯერ ათ, შემდეგ კი ას კოცნაზე!) – პრინცესების კოდექსის მიხედვით მიუღებელი საქციელია.
„პრინცესა და ბარდის მარცვალი“ კვანძის ორიგინალური გახსნით. თუმცა, ნამდვილად არ მახსოვდა, ზღაპრული მარცვალი, ოც ქვეშაგისა და გერმის ოცი ლეიბის ქვეშ „თავი რომ გამოიჩინა,“ დღემდე ხელოვნების მუზეუმში თუ ინახებოდა.
ფათერაკებიანი თავგადასავლების მოყვარულებს „ცეროდენა“ მოეწონებათ, ზღაპრი ერთი დიუიმის სიმაღლე ულამაზეს გოგონაზე, ხან გომბეშო, ხან ხოჭო და ხან თხუნელა რომ უპირებდა ცოლად შერთვას. „გაჭირვების ტალკვესიც“ სათქვენოა, ჯარისკაცის ფათერაკებზე გვიამბობს. მდიდარს მუდამ მეგობრები ეხვეოდა, „ჯიბეში ორი შილინგი რომ დარჩა, მშვენიერი ოთახებიდან პატარა საანთიობოში გადავიდა, ჩექმებსაც საკუთარი ხელით იპრიალებდა და აღარავის გახსენებია“ (არ იფიქროთ, ასეთი სევდიანი დასასრული აქვს – ზღაპრებს შორის ზღაპარია!).
ულე ლუკეიე თუ გახსოვთ? აბრეშუმის ფრაკსა და წინდებში (ფეხის ხმა რომ ვერ გავიგოთ) გამოწყობილი პატარა ბიჭუნა! ბავშვებს თვალებში თბილსა და ტკბილ რძეს ასხურებს, კისერში სულს უბერავს, თავს უმძიმებს, ძილს გვრის და მერე ნაირნაირ ზღაპარს უყვება. „მთელ დუნიაზე ვერავის იპოვით იმდენი ამბავი იცოდეს, რამდენიც ულე ლუკეიემ და ვერც მათ მოყოლაში დაუდებს ტოლს ვინმე.“
თქვენი არ ვიცი, მე კი ძალიან მომენატრა ის დრო, ძილის წინ ზღარებს რომ მიამბობდნენ, რამდენჯერმე ულეც მესტუმრა. თუ ვიცელქებდი, უფერულ ქოლგას გაშლიდა და შფოთიანი ღამე მელოდა, თუ კარგად ვიქცეოდი, სურათებიან ქოლგას ამოიღებდა და ლამაზ სიზმრებს მჩუქნიდა.
