„პროვინციული მეტყველება“ – დიალექტური მეტყველების დამაკნინებელი ეს სიტყვათშეთანხმება ხშირად გვხვდება. მთქმელი, როგორც წესი, გულისხმობს შეცდომებითა და სხვადასხვა დიალექტისთვის დამახასიათებელი ფორმებით დახუნძლულ სახასიათო საუბარს. ვფიქრობ, ამ უსიამოვნო ეპითეტის გამოყენება დაუშვებელია. ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ, საზოგადოდ, მიუღებელია დაკნინება და შეურაცხყოფა. მეორეც, დიალექტური (და არა „პროვინციული“) მეტყველება ფასდაუდებელი განძია, რომელიც სალიტერატურო ენას ამდიდრებს და მას მოფრთხილება და პატივისცემით მოპყრობა შეჰფერის. წერილში სწორედ დიალექტური მეტყველების მნიშვნელობასა და სალიტერატურო ენის ჩამოყალიბებაში დიალექტიზმების წვლილზე ვისაუბრებთ.
სალიტერატურო ენა ერის ისტორიულ-კულტურული განვითარების მაღალ საფეხურზე ჩნდება და, თავის მხრივ, შეუცვლელი მნიშვნელობა აქვს კულტურის შემდგომი განვითარებისთვის. სალიტერატურო ენა მხატვრული, პუბლიცისტური, მეცნიერული ტექსტების ენაცაა და, იმავდროულად, ხალხის ცოცხალ მეტყველებასთანაც მჭიდროდაა დაკავშირებული.
სალიტერატურო ენას ჩამოყალიბების პროცესში საფუძვლად ედება რომელიმე დიალექტი. ეს, ჩვეულებრივ, იმ კუთხის მეტყველებაა, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ქვეყნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურსა და კულტურულ ცხოვრებაში. სალიტერატურო ენა მუდმივად ივსება და მდიდრდება სხვა დიალექტების მეშვეობით. ეს სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი პროცესია, რადგან სასაუბრო ენასთან კავშირის გარეშე სალიტერატურო ენის დაღუპვა (პირდაპირი მნიშვნელობით!) გარდაუვალია. ამ მხრივ თვალსაჩინოა ლათინური ენის მაგალითი. მიჩნეულია, რომ ენობრივ ნორმათა მკაცრმა სტაბილიზაციამ, სასაუბრო ენისგან გამიჯვნამ იმდენად დააშორა ცოცხალი მეტყველება სალიტერატუროს, რომ ეს უკანასკნელი ერთხელ და სამუდამოდ შემუშავებული ნორმების ტყვეობაში მოექცა და სასაუბრო ენასთან ყოველგვარი კავშირი გაწყვიტა. შედეგად დამოუკიდებლად განვითარდა არაერთი დიალექტი და შემდგომ ეს დიალექტები საფუძვლად დაედო ახალ სალიტერატურო ენებს, ლათინური ენა კი დღეს მკვდარ ენად მოიხსენიება.
შეუძლებელია, არ გაგვახსენდეს ილიას ცნობილი ფრაზა: „ხალხია ენის კანონის დამდები და არა ანბანთ თეორეტიკა“. მან და მისმა თანამოაზრეებმა სწორედ ხალხის ცოცხალ მეტყველებაზე დაყრდნობით დახვეწეს სალიტერატურო ენა. ცნობილია, რომ იაკობ გოგებაშვილი „ბუნების კარზე“ მუშაობის დროს სოფელ-სოფელ დადიოდა და გლეხებს ეკითხებოდა ამა თუ იმ ცნების ზუსტ აღმნიშვნელებს, მათგან ყველაზე მოქნილი და მოხერხებული კი წიგნში შეჰქონდა და ასე ამდიდრებდა ლექსიკურ მარაგს. ამიტომაც იყო დაწერილი მისი სახელმძღვანელოები საქართველოს ყველა კუთხის მცხოვრებთათვის გასაგები ენით და იმ დროისთვის გასაოცარი ტირაჟით გამოიცემოდა. „უმთავრესი და საუკეთესო ღონისძიება ენის შესწავლისთვის გახლავთ: ხალხის გონების ნაწარმოები, პოეზია და სიტყვა-კაზმული პროზა… გრამატიკა არის მხოლოდ დამხმარებელი ღონისძიება, რომელიც სარჩულად დაედება პრაქტიკულს ცოდნასა, მაგრამ გრამატიკამ რომ ეს სამსახური გაგვიწიოს, იგი უნდა იყოს შედგენილი ცოდნით და მარჯვედ და იპყრობდეს უტყუარს კანონებს ენისასა“, – წერს ის გაზეთ „ივერიაში“ გამოქვეყნებულ სტატიაში.
აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ სასაუბრო ენასა და დიალექტურ ფორმებზე სალიტერატურო ენის დაფუძნება სტიქიური, უმართავი და შეუზღუდავი პროცესი არ არის. სასაუბრო ენა ძალდაუტანებლად ვითარდება თავისი შინაგანი კანონების მიხედვით, სალიტერატურო კი ნორმირებულია და აუცილებელია, არსებობდეს ოფიციალური სტრუქტურა, რომელიც შემთხვევითი, ფონეტიკურად დამახინჯებული, ენის ძირითადი კანონების უგულებელმყოფელი ფორმების გაცხრილვაზე იზრუნებს. თუმცა აქ გვერდს ვერ ავუვლით ერთ ძალიან საინტერესო მოვლენას:
თუ სასაუბრო ენა (იგულისხმეთ „ხალხი“) მოირგებს უმართებულო ფორმას და, მიუხედავად არსებული ნორმისა, დაამკვიდრებს მეტყველებაში, ეს სიტყვა ადრე თუ გვიან აუცილებლად იქცევა ჯერ პარალელურ (ანუ დასაშვებ) ფორმად, მერე კი სალიტერატურო ნორმადაც. სწორედ ასე მოხდა ზმნა „მინახავხარის“ შემთხვევაში. დღესდღეობით უკვეა მონიშნული პარალელურ ფორმად გრამატიკულად მცდარი, თუმცა ცოცხალ მეტყველებაში დამკვიდრებული ფორმა „მინახიხარ“.
დიალექტური მეტყველების მნიშვნელობისა და სალიტერატურო ენის გამდიდრებაში შეტანილი წვლილის აღსანიშნავად მოვიყვანთ კიდევ რამდენიმე მაგალითს, როდესაც ცალკეული კილოებისთვის დამახასიათებელმა ფონეტიკურად სახეცვლილმა ვარიანტმა სალიტერატურო ენაში დაიმკვიდრა ადგილი. ასეთია, მაგალითად, ლიტერატურული სიტყვა „კვამლი“. ზოგიერთ კილოში სიტყვამ ფონეტიკური ცვლილება განიცადა და გამოითქმებოდა როგორც „კომლი“. მოგვიანებით ეს სახესხვაობა სალიტერატურო ენაში განსხვავებული მნიშვნელობით დამკვიდრდა და დღეს მას ოჯახის აღსანიშნავად ვიყენებთ („სოფელში ათი კომლი ცხოვრობს…“). ამრიგად, კომლი ოჯახის მნიშნელობით სალიტერატურო ფორმად იქცა, მაგრამ კვამლის მნიშვნელობით ის დიალექტიზმია. გამოდის, სალიტერატურო ენამ შეითვისა ფონეტიკურად სახეცვლილი დიალექტური ფორმა და ახალი ლექსიკური მნიშვნელობა მიანიჭა მას. ფონეტიკური ვარიანტებია ასევე სიტყვები: კრება და კრეფა, სული და სუნი, შთამომავალი და ჩამომავალი, რყევა და რხევა, ჯანღი და ჯანყი.
აუცილებელია, აღვნიშნოთ დიალექტიზმების მნიშვნელობა სინონიმთა არსებობის კუთხითაც. სინონიმთა სიმრავლე, როგორც ცნობილია, ენის სიმდიდრის ნიშანია, სინონიმთა წარმოქმნა-ჩამოყალიბება კი წარმოუდგენელია ცოცხალი მეტყველების, კერძოდ, დიალექტების მონაწილეობის გარეშე. დიალექტური სინონიმები იმითაცაა განსაკუთრებით საყურადღებო, რომ ისინი ხშირად მნიშვნელობათა გამიჯვნას (როგორც ზემოთ მოყვანილ მაგალითშიც დასტურდება) ან დაზუსტებას უწყობს ხელს და განსხვავებულ ემოციურ ელფერსაც სძენს აღმნიშვნელს. მაგალითად, მკვეხარა და ტრაბახა, ლოგინი და ქვეშაგები, საჭრეთელი და სატეხი, სეტყვა და ხოშკაკალა, ყოყმანი და ჭოჭმანი, ქვევრი და ჭური, კაკალი და ნიგოზი, ბიცოლა და ძალო, თხუნელა და მუდო (ამ უკანასკნელმა ეპითეტის მნიშვნელობაც კი შეიძინა სალიტერატურო ენაში), კორიანტელი და ბდღვირი, შვილიშვილი და ბადიში და ა.შ.
რასაკვირველია, ენას დიალექტურ „შენაკადებთან“ ერთად ამდიდრებს სამწერლო ენაც – მხატვრული, პუბლიცისტური, მეცნიერული ტექსტები, ასევე – სამეურნეო და კულტურულ წინსვლასთან დაკავშირებული პროცესებიც. „თუ ხალხი ცხოვრობს, განვითარებაში არის, ე.ი. აზრიანობა, გამსჯელობა ემატება, სიტყვაც მოემატება, ენაც გაუმდიდრდება“, – წერდა ილია ჭავჭავაძე.
ლექსიკის შევსება-გამდიდრების ჩამოთვლილ საშუალებათა შორის ახალი სიტყვების წარმოქმნის აუცილებლობა მართლაც ხშირად ჩნდება. არსებული მარაგიდან, ძირითადი ლექსიკური ფონდიდან ან სხვა ენებიდან სიტყვათა შემოტანა, ახალი საჭიროებისთვის სესხება ასევე ბუნებრივი მოვლენაა. არ არსებობს „აბსოლუტურად წმინდა ენა“, რომლისთვისაც სიტყვათა სესხება უცხოა. ამიტომ სადავოა „ენის სიწმინდის“ დამცველთა მცდელობები, ოდენ ქართული შესატყვისები დაძებნონ და დაამკვიდრონ გარკვეული ცნებებისთვის. აქ მახსენდება ერთ-ერთი პარლამენტარის ბოლოდროინდელი გამოსვლა ტერმინ „ინკლუზიის“ თაობაზე. ის აღნიშნავს, რომ სიტყვის მნიშვნელობა არ ესმის, საჭიროდ მიიჩნევს ქართული შესატყვისის შერჩევას და „ინკლუზიის“ ხმარებიდან ამოღებას.
მაგრამ ეს უკვე სულ სხვა საკითხია, სხვა მსჯელობის საგანი, რომლის მიმოხილვასაც მომდევნო წერილში შევეცდები.
