სწავლის პროცესში ტექსტს ძირითადი და, მაშასადამე, უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია აკისრია, თუმცა „ტექსტის“ ზუსტი და ერთმნიშვნელოვანი გაგება თანამედროვე ჰუმანიტარულ და საზოგადოებრივ მეცნიერებებში არ არსებობს. საყოველთაოდ მიღებული განმარტების მიხედვით:
- ტექსტი ისაა, რაც ითქმება;
- ტექსტს უცილობლად აქვს დიალოგური სტრუქტურა, ანდა შეიცავს სხვათა მინიშნებებს ტექსტის ავტორის პოზიციაზე.
ტექსტისგან განსხვავებით, ქვეტექსტი დაფარული აზრია, რომელიც აღადგენს ზოგადი სიტუაციის კონტექსტს და გვეხმარება იმის დანახვაში, რაც „გასათვალისწინებელია“; ქვეტექსტი ის არის, რაც იკითხება „სტრიქონებს შორის“, რაც პირდაპირ არ გამოთქმულა, მაგრამ გამომდინარეობს სიტუციიდან, ცალკეული დეტალებიდან, რეპლიკიდან, დიალოგში მონაწილე პირების სიტყვებიდან თუ ქმედებიდან და არაპირდაპირი მინიშნებებით კიდევ უფრო გასაგებს ხდის ტექსტს.
განურჩევლად იმისა, რა ტიპისაა ტექსტი (ავტობიოგრაფია, მატიანე, მოგონება, ქრონიკა, სამეცნიერო ნაშრომი თუ სხვა), ქვეტექსტი გარკვეულ წარმოადგენას გვიქმნის კონკრეტული ეპოქის კულტრულ კონტექსტზე და როგორც ტექსტის ნაწილი, „ირიბად“ მიგვითითებს რეალურ ვითარებაზე. ამიტომ ქვეტექსტის „წაკითხვა“ ისტორიული ტექსტების გაგებისთვის მეტად მნიშვნელოვანია და მას ისტორიის გაკვეთილებზე სათანადო ყურადღება უნდა მივაქციოთ.
როდის მიმართავენ ისტორიულ ტექსტში ქვეტექსტს?
უმეტესად მაშინ, როცა სათქმელის აშკარად გაცხადება სახიფათო ან არადელიკატურია და ამჯობინებენ, „დაფარული“ დატოვონ ძირითადი იდეა ანუ კონტექსტი.
როგორ ვასწავლოთ მოსწავლეებს ისტორიული ტექსტების ქვეტექსტის ფარული აზრის ამოცნობა/ამოკითხვა?
ამის ეფექტური საშუალებაა ტექსტების კრიტიკული შესწავლა, გაანალიზება და ინტერპრეტაცია, ამიტომ მოსწავლეთა საქმიანობას თუ ამ მიმართულებით წავმართავთ, მიზნის მიღწევა გაცილებით გაადვილდება.
განვიხილოთ პრაქტიკული მაგალითი:
უძველესი ქართული საისტორიო ძეგლი, რომლითაც მოსწავლე ქართული ისტორიული ტექსტების გაცნობას იწყებს, არის ლეონტი მროველის „მეფეთა ცხოვრება“, სახელდობრ, ინფორმაცია კავკასიაში ქათლოსისა და მის შთამომავალთა დამკვიდრების შესახებ. მეორე უმნიშვნელოვანესი ნაშრომი, რომელსაც ასევე განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა საქართველოს ისტორიის შესწავლისას, არის სუმბატ დავითის ძის თხზულება „ცხოვრება და უწყება ბაგრატონიანთა“ – აქ საუბარია ბაგრატ III-ზე, რომელიც საქართველოს ისტორიაში მოიხსენიება როგორც ერთიანი საქართველოს პირველი მეფე.
ტექსტების უკეთ გაცნობისა და ავტორეთა რეალური მიზნების ამოცნობის მიზნით მოსწავლეებს შევთავაზოთ:
- გაეცნონ ისტორიულ წყაროებს და ყურადღებით წაიკითხონ ტექსტები;
- გააანალიზონ მასალა და უპასუხონ დასმულ კითხვებს;
- გამოთქვან ვარაუდები და გამოიტანონ სათანადო დასკვნები.
ტექსტი I – ლეონტი მროველი მოგვითხრობს: ა) „სომეხთა და ქართველთა, რანთა და მოვაკნელთა, ჰერთა და ლეკთა, მეგრელთა და კავკასიანთა – ამათ თჳსთა ერთი იყო მამა, სახელით თარგამოს… ხოლო შვილთა შორის მისთა გამოჩნდეს კაცნი რვანი, გმირნი ძლიერნი და სახელოვანნი, რომელთა სახელები ესე არს: პირველს ერქუა ჰაოს, მეორეს – ქართლოს, მესამესა – ბარდოს, მეოთხესა – მოვაკან, მეხუთესა – ლეკ, მეექუსესა – ჰეროს, მეშვიდესა – კავკას, მერვესა – ეგროს… უჩინა ქართლოსს საზღვარი: აღმოსავლით – ჰერეთი და მდინარე ბერდუჯისი; დასავლით –ზღუა პონტოსი; სამხრით – მთა, რომელი მიჰყვების ბერდუჯის მდინარის თავსა, და… მთა შორის კლარჯეთსა და ტაოს ვიდრე ზღუამდის; და ჩრდილოთ საზღვარი – ღადო, მთა მცირე, რომელი გამოვლის შტოდ კავკასისაგან და მოჰკიდავს წუერი დასასრულსა ღადოსა, რომელსა აწ ჰქჳან ლიხი. და ამათსა ზღვართა საშუალ მისცა ყოველი ქართლოსს… და ესე ქართლოს მოვიდა პირველად ადგილსა მას, სადა შეერთჳს არაგჳ მტკუარსა, და განვიდა მთასა მას ზედა, რომელსა ეწოდების არმაზი. და პირველად შექმნა სიმაგრენი მას ზედა, და იშენა მუნ ზედა სახლი, და უწოდა მთასა მას სახელი თავისა თჳსისა ქართლი. და ვიდრე აღმართებამდე მუნ-ზედა კერპი არმაზისი ერქუა მთასა მას ქართლი, და მის გამო ეწოდა ყოველსა ქართლსა ქართლი, ხუნანითგან ვიდრე ზღუამდე სპერისა“.
ტექსტი მეორე – ბ) „მეფეთა ცხოვრების“ მიხედვით ქართლს, ფარნავაზიანების გარდა, განაგებდნენ ნებროთიანთა და არშაკუნიანთა დინასტიის წარმომადგენლები; ჩნდება ასევე აღმოსავლეთ რომის, იმავე ბიზანტიის იმპერიის და სასანიანთა დინასტიის წარმომადგენლებთან კონტაქტი: „და დაჯდა საურმაგ მცხეთას მეფედ… მოიყვანა სპარსეთით შვილი ნებროთისი, ნათესავითგან ცოლისა მისისა, დედის დისწული… რომელსა ერქუა სახელი მირვან… ეზრახა მირვან არშაკს, და მისცა ასული თჳსი ძესა არშაკისა, არშაკს… მეფე იქმნა სპარსეთს ქასრე ანუშარვან სასანიანი… მისცა ქართველთა მეფედ ძე მისი“ მირიანი.
ტექსტი III – სუმბატ დავითის ძე ბაგრატ III-ის შესახებ: „დაიპყრა ყოველი კავკასია თჳთმპყრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენადმდე. ხოლო ადარბადაგანი და შარვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ჴელმწიფებითა ნებიერად განაგებდა. მეფე სპარსთაჲ თჳს მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თჳსითა უფროჲს სახლეულთა თჳსთასა, და ბერძენთ მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე“.
III. დავალება – შეადარეთ ერთმანეთს წყაროთა მონაცემები:
- რაზეა საუბარი პირველ და მეორე ტექსტში?
- ტექსტებიდან გამოყავით ძირითადი იდეა, თეზა და მოიყვანეთ არგუმენტები.
- რას მოგვითხრობს მესამე წყარო?
- მოხაზეთ პირველი წყაროს სამოქმედო სივრცე.
- განსაზღვრეთ მოქმედების არეალი მეორე წყაროს მიხედვით.
- როგორია მესამე ტექსტში აღწერილი სივრცის მასშტაბი?
- რა მსგავსება/განსხვავებაა ამ წყაროთა „სამოქმედო სივრცეს“ შორის?
- რის მეფედ მოიაზრება ბაგრატ III?
- რა პრეტენზია გამოსჭვივის ლეონტისთან?
- რატომ იწერება „მეფეთა ცხოვრება“?
- მიმართა თუ არა ავტორმა ქვეტექსტს? როგორ ფიქრობთ, ჰქონდა თუ არა ლეონტის რაიმე ფარული ზრახვა წყაროს შექმნის დროს? რა ზრახვა შეიძლება ყოფილიყო ეს?
- როგორ შეგვიძლია ავტორის პოზიციის შემოწმება?
- გამოთქვით ვარაუდი: რა ითქვა ხმამაღლა და რა დამალა ავტორმა.
- გამოიტანეთ დასკვნა: რა მიზანს ემსახურება ისტორიულ წყაროთა ქვეტექტი?
სავარაუდო პასუხები:
1) პირველში საუბარია ძველი ქართული ტრადიციის შესახებ, თუ როგორ იქმნება „ყოველი ქართლი“ – „ხუნანითგან ვიდრე ზღუამდე სპერისა“, რომელსაც შემდეგ განაგებენ ფარნავაზიანები, როგორც სახელმწიფო „ყოველი ქართლის“ შემოქმედნი.
2) მათგან განსხვავებით, მოგვიანებით, ბაგრატოვანი მეფეების (ბაგრატ III) მიერ იქმნება ახალი სახელმწიფო „ყოველი კავკასია“ – „ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენამდე“, ეს კი მიუთითებს, რომ ბაგრატიონები უპირისპირდებიან ძველ ქართულ სამეფო დინასტიას – ფარნავაზიანებს, რომელთაც შექმნეს სახელმწიფო „ყოველი ქართლი“ – „ხუნანითგან ვიდრე ზღუამდე სპერისა“.
3) თუ ყურადღებით დავუკვირდებით ლეონტი მროველის ტექსტს, შევამჩნევთ, რომ „ყოველი კავკასიის“ იდეა როგორც ქართლოსის ჩამომავალთა ქმედებების მიზანი ფარულად უკვე არის გაცხადებული უძველეს ეპოქაში და ბაგრატოვანი მეფეები ერთგვარად აგრძელებენ, არ ივიწყებენ ლეონტისეული „ყოველი კავკასიის“ იდეას.
4) ახალი იდეოლოგიური თვალსაზრისი გამოსჭვივის ქვეტექსტში – ე.წ. მწიგნობრულ ლეგენდაში კავკასიის ხალხთა ერთი საერთო წინაპრისგან წარმომავლობისა და ქართლში ფარნავაზიანთა გარდა მეზობელი ქვეყნების სამეფო დინასტიების – ნებროთიანთა, არშაკუნიანთა, ხოსროიანთა წარმომადგენლების მოღვაწეობის შესახებ, ანუ ქართლის სამეფო დინასტიისა და მეზობელი ქვეყნების დინასტიების კავშირის შესახებ.
5) „მეფეთა ცხოვრების“ ისტორიულ ტექსტს საფუძვლად უდევს გარკვეული იდეოლოგიური ქვეტექსტი – ახალი იდეოლოგიური თვალსაზრისი, რომელიც მიუთითებს ქართული სამეფო კარის პოლიტიკურ მისწრაფებებზე და მინიშნებად გამოყენებულია როგორც ორიგინალური, ისე უცხოური ლიტერატურული წყაროები, რომელთაც ავტორი ერთიანი სიუჟეტური ხაზით აერთიანებს.
6) ქართველ მოღვაწეთა პოლიტიკური ზრახვანი შედარებით თამამადაა გაცხდებული მოგვიანო პერიოდის ავტორთა მიერ, როდესაც ისინი ბაგრატ III-ის მოღვაწეობის შესახებ მოგვითხრობენ.
7) როგორც ჩანს, სათქმელის პირდაპირ თქმას ერიდება ლეონტი მროველი და სამეფო კარის „მიზნებზე“ მხოლოდ მათი „ქმედებებით“ მიანიშნებს.
8) სათქმელის „გადამალვა“ მოქმედების თავისუფლებას მისცემდა სამეფო კარს, მაგრამ არ დაავიწყებდა ძირითდად სამოქმედო გზას, რითაც პოლიტიკურ პირებს გაუადვილდებოდათ მიზანზე აქცენტირება და შესაფერისი გზების მოძიება.
წყაროთა შედარების, ანალიზისა და კრიტიკული შესწავლის მეშვეობით მოსწავლეები გაეცნენ ქვეტექსტის როლს ისტორიულ თხზულებებში, აღადგინეს ძველი ქართული საისტორიო თხზულებების ავტორთა პოლიტიკური და იდეოლოგიური მისწრაფებები, გაიფართოეს და სრულყვეს ცოდნა საქართველოს ისტორიაში, გაეცნენ ერთიანი ქართული მონარქიის „კონკრეტულ სამოქმედო გეგმას“, განუვითარდათ კრიტიკული ანალიზისა და ტექსტთან კომუნიკაციის უნარები, ამიტომ ამ მიმართულებით მოსწავლეთა მუშაობა მისასალმებელი და ეფექტურია.
გამოყენებული ლიტერატურა:
2. ლეონტი მროველის პოლიტიკური თვალთახედვა, „ლიტერატურული ძიებანი“ №25, შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, თბ., 2005
3. ლ. ბრეგაძე, ქვეტექსტის ფუნქციისა და ფუნქციონირებისათვის, „ლიტერატურათმცოდნეობის თანამედროვე პრობლემები“ (II საერთაშორისო სიმპოზიუმი, (ნაწილი I),თბ., 2009
