გაბორ მატე ნარკოდამოკიდებულების სიღრმისეულ მიზეზებსა და იმაზე გვესაუბრება, თუ როგორ უნდა ვებრძოლოთ ნარკომანიას. დოქტორი გაბორ მარტე კანადასა და მის ფარგლებს გარეთ ძლიერი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებთან მუშაობს, გადაურჩენია არაერთი სიცოცხლე, კითხულობს საჯარო ლექციებს და მოუწოდებს საზოგადოებას, მეტი გულისხმიერებით მოეკიდოს ნარკომანიით დაავადებულ პირებს. მას მიაჩნია, რომ ბავშვობაში მიღებული სტრესი, ტრავმა ან ემოციური უკმარისობა უნივერსალურ ნიადაგს ქმნის დამოკიდებულების ჩამოყალიბებისთვის.
დამოკიდებულების სათავეებთან
მავნე ნივთიერებების მიღების დროს, იქნება ეს ოპიოიდები, კოკაინი, თუ სხვა სახის ნარკოტიკი, ისინი მართლაც ტკივილგამაყუჩებელივით მოქმედებენ.
ფიზიკურ ტკივილსა და ემოციურ ტანჯვაზე კი ტვინის ერთი და იგივე უბანი აგებს პასუხს. მაგალითად, როდესაც ადამიანი ემოციურ შეუთავსებლობას განიცდის, ამ შეგრძნებაზე ტვინი ისევე რეაგირებს, როგორც დანით მიყენებულ ჭრილობაზე.
ეკჰარტ ტოლემ ზუსტად თქვა – ნარკომანია იწყება ტკივილით და ტკივილითვე მთავრდება.
ყველანაირი მიდრეკილება ტკივილის დახშობის მცდელობაა.
ნარკოდამოკიდებულ ადამიანთან მუშაობის დროს, პირველი საკითხი, რომელიც ყველაზე მეტად მაღელვებს ხოლმე, არის ის, თუ როდის იგრძნო მან ტკივილი და არა საიდან გაუჩნდა ეს მავნე ჩვევა.
აღმოჩნდა, ტკივილი ემოციურ დანაკარგს ან ტრავმას უკავშირდება. თითოეულ მძიმედ დამოკიდებულ ნარკომანს ამ ქალაქის დასავლეთი ნაწილიდან რაიმე ტრავმა აქვს გადატანილი. ასევე, ამ ქუჩებში ვერ ვიპოვით ქალს, რომელიც ძალადობის მსხვერპლი არ ყოფილა.
ნებისმიერი ტიპის დამოკიდებულება – ეს იქნება სექსი, სამსახური, ინტერნეტი ან შოპინგი – ტკივილისგან გაქცევის მცდელობაა.
Rolling Stones ჯგუფის წევრმა, კიტ რიჩარდსმა (ის ჰეროინზე მძიმედ დამოკიდებული იყო) ერთხელ თქვა – საკუთარ თავს სხვადასხვა გზით „ვამტვრევთ“, რათა რამდენიმე საათით მაინც გავექცეთ.
მაგრამ რატომაა, რომ ზოგიერთ ადამიანს არ სურს იყოს ის, ვინც სინამდვილეშია? ამის მიზეზი რაიმე უბედურება და აუტანელი ტკივილია.
ასე რომ, ჩემთვის მნიშვნელობა არ აქვს მომიყვებიან გენეტიკაზე, თავის არჩევანზე თუ სხვა მიზეზზე. ნამდვილი პასუხი ერთია – ტკივილი.
ერთ ტიბეტურ წიგნში სიცოცხლესა და სიკვდილზე არაჩვეულებრივი განმარტება იყო: რაც არ უნდა აკეთო, ნუ ეცდები თავი აარიდოთ ტკივილს, დარჩი მასთან ერთად, რადგან ტკივილისგან გაქცევის ყველა მცდელობა კიდევ უფრო მეტი ტანჯვის საწინდარია. ზუსტად ეს მოსდით ნარკოდამოკიდებულებს.
მაშინ ჩნდება შეკითხვა – რა უნდა უყოს ადამიანმა თავის უბედურებას?
პასუხი ერთია: მას უნდა უთანაგრძნონ, მან უნდა იგრძნოს სხვების თანადგომა. თუ ამას მოვახერხებთ, დამოკიდებულების მქონე ადამიანს აღარ დასჭირდება ტკივილისგან გაქცევა. ის შეძლებს მის გადატანას. იმისათვის, რომ ტკივილთან ერთად იცხოვრო, გარემოს მხარდაჭერა გჭირდება.
მაგრამ ჩვენ ვცხოვრობთ საზოგადოებაში, რომელიც რელაქსაციის ყველაზე სწრაფ მეთოდებს, მომენტალურ დაკმაყოფილებას ან უამრავ თავშესაქცევს ირჩევს.
სხვანაირად რომ ვთქვათ, ვცხოვრობთ კულტურაში, რომელსაც არ შეუძლია ადამიანების ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური მხარდაჭერა.
შესაბამისად, ამ საზოგადოებას ურთულდება ნარკომანიასთან საქმის დაჭერა…
რაში მდგომარეობს დამოკიდებულება?
როგორც პრაქტიკოსი ექიმი, ამჟამად ვანკუვერში, კანადაში ვმუშაობ. მიმუშავია ძლიერი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებთან, რომლებიც მოიხმარენ ჰეროინს, კოკაინს, ალკოჰოლს, კრისტალურ მეტამფიტამინს და სხვა ცნობილ ნარკოტიკებს. ეს ადამიანები იტანჯებიან.
თუკი ექიმის წარმატება პაციენტის სიცოცხლის ხანგრძლივობით განისაზღვრება, მე წარუმატებელი ექიმი შეიძლება დამერქვას, რადგან ჩემი პაციენტები ძალიან ახალგაზრდები იღუპებიან. ისინი კვდებიან შიდსისგან, ჰეპეტიტისგან, გულის სარქველისა და თავის ტვინის ინფექციებისგან, სისხლის მოწამვლისგან. ისინი კვდებიან სუიციდით, ზედოზირებით, ძალადობით, უბედური შემთხვევებით.
მათ რომ დაინახავთ, დიდი ეგვიპტელი რომანისტის, ნაგიბ მაჰფუზის სიტყვები გაგახსენდებათ: „არაფერი ისე არ აფიქსირებს სევდიანი სიცოცხლის შედეგებს, როგორც ადამიანის სხეული“.
ამ შემთხვევაში ასეა, რადგან ეს ადამიანები კარგავენ ყველაფერს. კარგავენ ჯანმრთელობას, კბილებს, სიმდიდრეს, ადამიანურ ურთიერთობებს და ხშირად – სიცოცხლეს.
მაგრამ ესეც ვერ აკავებს მათ და დამოკიდებულნი რჩებიან. არაფერს შესწევს ძალა, უარი გათქმევინოს ამაზე. დამოკიდებულება გჯაბნის. აქ კი ჩნდება შეკითხვა: რატომ?
ერთმა პაციენტმა მითხრა, რომ სიკვდილის არ ეშინია, სიცოცხლე კი აშინებს.
რატომ ეშინიათ ადამიანებს სიცოცხლის?
თუ გინდათ, რომ გაიგოთ, რა არის დამოკიდებულება, ნუ ჩაეძიებით იმას, სადამდე მივიდა ადამიანი. თქვენ უნდა ამოიცნოთ, საიდან დაიწყო ყველაფერი. თქვენ უნდა გაიგოთ, რა ხეირი აქვს ადამიანს დამოკიდებულებისგან? რა არის ამაში განსაკუთრებული და რატომ არ შეიძლება მას სხვა რამ ჩაენაცვლოს?
ნარკომანები იმსუბუქებენ ტკივილს, ინარჩუნებენ სულიერ წონასწორობას, კონტროლის გრძნობას, სიმშვიდეს… მაგრამ დროებით.
ასე ჩნდება შემდეგი შეკითხვა: რატომ ვერ მოახერხეს ადამიანებმა ამ სიკეთის სხვა გზით მიღება? რა მოხდა? როგორ შეუტრიალდათ ცხოვრება?
ისეთი ნარკოტიკები, როგორიცაა ჰეროინი, მორფინი, კოდეინი, კოკაინი, ალკოჰოლი – ტკივილგამაყუჩებლებია. ისინი აბლაგვებენ ტკივილს. მაშინ სწორი იქნებოდა დავინტერესებულიყავით იმით, რატომ ჩნდება ტკივილი?..
ახლახან კიტ რიჩარდსის ბიოგრაფიის კითხვა დავასრულე. ბევრს უკვირს, რომ ის ჯერ კიდევ ცოცხალია და ნარკოტიკებს არ გადაჰყვა. თავის ბიოგრაფიაში გიტარისტი წერს, რომ სწორედ დამოკიდებულებაში ეძებდა სიმშვიდესა და თავდავიწყებას. რამდენიმე მშვიდი საათის გამო, მზად იყო აეტანა საშინელი კონვულსიები.
ძალიან კარგად მესმის, რომ ადამიანს დისკომფორტს საკუთარი თავიც კი შეიძლება უქმნიდეს. ზოგჯერ გინდა საკუთარ გონებას გაექცე. დიდი ბრიტანელი ფსიქიატრი ლენგი ამბობდა, რომ არსებობს სამი რამ, რაც ადამიანს აშინებს: სიკვდილი, სხვა ადამიანები და საკუთარი გონება.
ცხოვრების საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არ მინდოდა საკუთარ გონებას ჩავკვირვებოდი, არ მინდოდა მასთან პირისპირ დარჩენა. რას ვაკეთებდი ამისათვის? მე არასოდეს მომიხმარია ნარკოტიკები, მაგრამ ყოველთვის სამსახურის გიჟი ვიყავი, მთლიანად მას ვეკუთვნოდი. მქონდა გატაცება – გატაცებული ვიყავი კლასიკური მუსიკის კომპაქტდისკების ყიდვით. ნელ-ნელა ეს ყველაფერი დამოკიდებულებად ჩამომიყალიბდა. ერთხელ კვირის განმავლობაში დისკებზე 8 ათასი დოლარი დავხარჯე. დავხარჯე არა იმიტომ, რომ ასე მინდოდა, არამედ იმიტომ, რომ არ შემეძლო მაღაზიაში არ შევსულიყავი.
ექიმად ყოფნის პერიოდში ხშირად მიწევდა მშობიარეების მიღება. ერთხელ იმისათვის, რომ სასურველი დისკი მეყიდა, მშობიარე ქალი საავადმყოფოში მივატოვე. მინდოდა საავადმყოფოში სწრაფად დავბრუნებულიყავი, მაგრამ როგორც კი მაღაზიაში აღმოვჩნდი, მახეში გავები. ყველა კუთხე-კუნჭულიდან კონსულტანტები ახალ-ახალ დისკებს მთავაზობდნენ.
იმ ორსულმა ბავშვი უჩემოდ დაბადა. სახლში ეს ამბავი ჩემს ცოლს დავუმალე.
როგორც ყველა ნარკომანი, ბევრს ვიტყუებოდი. ვაიგნორებდი საკუთარ შვილებს მუსიკისა და სამსახურის გამო, რომელზეც დამოკიდებული გავხდი. ასე რომ, დღეს უკვე კარგად ვიცი, რას ნიშნავს, გინდოდეს, გაექცე საკუთარ თავს.
დამოკიდებულების ჩემეული განსაზღვრება ასეთია: ქცევა, რომელიც გაგრძნობინებთ დროებით შვებას, დროებით სიამოვნებას, მაგრამ გრძელვადიან პერსპექტივაში აუცილებლად მოგაყენებს ზიანს, იქონიებს ნეგატიურ შედეგებს და ამ ნეგატივის მიუხედავად, თქვენ ვერ შეძლებთ მასზე უარის თქმას.
ასეთი განსაზღვრების მერე ალბათ მიმიხვდით, რომ არსებობს ბევრი სხვადასხვა დამოკიდებულება.
დიახ, არსებობს ნარკოტიკებზე დამოკიდებულება, ასევე მომხმარებლური დამოკიდებულება, ასევე დამოკიდებულება სექსზე, ინტერნეტზე, შოპინგსა და საკვებზე.
ბუდისტები ხშირად ახსენებენ „მშიერ სულებს“. სულები ცარიელი კუჭის მქონე უზარმაზარი ზომის არსებები არიან. წვრილი კისრები და პაწაწუნა პირები აქვთ. ამიტომ ვერასოდეს ძღებიან და ვერაფრით ივსებენ შინაგან სიცარიელეს.
და ჩვენც, ჩვენივე საზოგადოებაში მშიერი სულებივით ვართ. სიცარიელეს ვგრძნობთ და ვცდილობთ მის ამოვსებას. ნარკომანია ამ სიცარიელის ამოვსების მცდელობაა.
რატომ განიცდიან ადამიანები ტკივილს?
ნუ დააკვირდებით მათ გენეტიკას და ცხოვრებას. ჩემს რთულ პაციენტებთან დაკავშირებით მინდა ვთქვა, რომ მათი ტკივილი ძალადობიდან იწყება. ისინი ძალადობის ქვეშ იყვნენ. ბავშვობაში მათ ცუდად ექცეოდნენ.
თორმეტი წლის განმავლობაში ასობით ქალთან ვიმუშავე. ბავშვობაში სექსუალური ძალადობის მსხვერპლი იყვნენ. ტრავმირებული იყვნენ მამაკაცებიც – სექსუალური ძალადობა, უდიერად მოქცევა, ფიზიკური ძალადობა, მარტოობა, როცა მშობლებს შენთვის არ სცალიათ… აი, საიდან იწყება ტკივილი და ნარკომანიის თემა.
საინტერესოა ადამიანის ტვინიც. ცნობილია, რომ ტვინი გენეტიკურად არ პროგრამირდება. გარემო, რომელშიც ბავშვი იზრდება, მისი ტვინის ფორმირებაზე ზემოქმედებს.
ახლა კი ორი ექსპერიმენტის შესახებ გიამბობთ:
იჭერთ წრუწუნას და საკვებს პირში უდებთ. წრუწუნა სიამოვნებით ჭამს, მაგრამ თუკი საკვებს ცხვირთან ახლოს, ოდნავ მოშორებით დაუდებთ, შიმშილით მოკვდება და პირს არ დააკარებს. რატომ? იმიტომ, რომ გენეტიკურად მას ტვინში არ აქვს რეცეპტორები ქიმიური ნივთიერებისთვის სახელად დოფამინი. დოფამინი გამომუშავდება თავის ტვინის სხვადასხვა ადგილებში.
დოფამინი – სტიმული და ქიმიური მოტივაციაა. ის მაშინ გამოგვიმუშავდება, როდესაც გვიხარია, აღგზნებულნი, ენერგიულნი, ცნობისმოყვარენი ვართ, როდესაც საკვებს ან სიყვარულისთვის პარტნიორს ვეძებთ. დოფამინის გარეშე მოტივაცია არ გვაქვს.
ახლა წარმოიდგინეთ, რას იღებს ნარკომანი?
როდესაც ის კოკაინს, მეტამფიტამინს ან სხვა ნარკოტიკს მოიხმარს, მის ტვინში დოფამინი მატულობს. მაგრამ რა ემართება ტვინს მანამდე?
ის, რომ ნარკოტიკი დამოკიდებულებას იწვევს, მითია. თავისთავად ნარკოტიკი არ იწვევს დამოკიდებულებას, რადგან ადამიანთა უმეტესობა, რომელიც ნარკოტიკს აგემოვნებს, არ ხდება ნარკომანი.
მაშ, როგორ უნდა გადაიქცე ნარკომანად?
ბევრ ადამიანს მოსწონს ჭამა, მაგრამ ყველას – არა. ბევრ ადამიანს უყვარს არასაჭირო ნივთების ყიდვა, მაგრამ ყველას – არა. ბევრს უყვარს ტელევიზორის ყურებს, მაგრამ ყველას – არა…“
