წიგნიერების გაკვეთილები: ქართული ზეპირსიტყვიერება  

როგორც წინა წერილში აღვნიშნე, წიგნიერება ტიპური აკადემიური საგანი არ არის, თუმცა სწორედ ეს ნიუანსი განაპირობებს მასწავლებლის თავისუფლების ხარისხს სასწავლო მასალების შერჩევის დროს.

თუ წიგნიერების გაკვეთილების ჩატარება მოგანდეს, უპირველეს ყოვლისა, გადაავლეთ თვალი ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოებს, რათა მოინიშნოთ საკითხები, რომლებიც მათ ავტორებს ყურადღების მიღმა დარჩათ. სასურველია, ქართული ენის მასწავლებელთან ინტეგრირებული გაკვეთილების ფორმატში ითანამშრომლოთ და იმ ავტორების უფრო ახლოს გაცნობის შესაძლებლობა მისცეთ მოსწავლეებს, რომლებიც, ასე ვთქვათ, გადარბენით ისწავლება. უმჯობესია, მეტი ყურადღება მიაქციოთ თანამედროვე ქართველი მწერლების შემოქმედებას, რადგან სახელმძღვანელოებში მათ იშვიათად წააწყდებით. ნურც მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკოსებს დაივიწყებთ, რადგან არა მგონია, რომელიმე სკოლაში საზღვარგარეთული ლიტერატურის კურსი იკითხებოდეს. თუმცა მე რომ წიგნიერების გაკვეთილებს ვატარებდე, ახალ სასწავლო წელს ქართული ზეპირსიტყვიერების შესწავლით დავიწყებდი.

ეროვნული სასწავლო გეგმის ქართული ენისა და ლიტერატურის საგნობრივი პროგრამის მიხედვით, დაწყებით და საბაზო საფეხურებზე ფოლკლორი მწერლობასთან ინტეგრირებულად ისწავლება, მაგრამ სახელმძღვანელოებს თუ გადავხედავთ, შევამჩნევთ, რომ ზეპირსიტყვიერების ნიმუში იქ ცოტაა და მათ უმეტესობასაც საზოგადოებისთვის კარგად ცნობილი ზღაპრები, ლექსები და ბალადები წარმოადგენს, მითები კი სახელმძღვანელოებში თითქმის არ შემხვედრია. ამ ტიპის ტექსტები მცირე რაოდენობით, მასწავლებლის დამხმარე მასალადაა შემოტანილი სასწავლო კურსში (მაგალითად, მეოთხე კლასში ერთ–ერთ ასეთ მასალად გამოყენებულია „თქმულება დუმაცხოს ზეგარდის წმინდა გიორგის ეკლესიაზე“ – კულტის დაარსების მითი). ცხადია, მასწავლებელს გაუჭირდება პარალელის გავლება ლიტერატურულ ტექსტებში აღმოჩენილ მითურ პერსონაჟებთან, რადგან მოსწავლემ თითქმის არაფერი იცის თარგამოსზე, ქართლოსსა და მცხეთოსზე, მორიგე ღმერთზე, დევებთან მებრძოლ კოპალაზე, აბუდელაურის ტბაში დევს ადევნებულ იახსარზე, გველეშაპთან შებმულ მექობაურზე, ხისბეჭიან ჯიხვზე, ვეშაპის სახსოვარ მცურავ ჯაჭვზე, ფუძის ანგელოზზე, ადგილის დედაზე, ბედის მწერლებზე, ალზე, კუდიანების (მაზაკვალების) მეთაურ როკაპზე, ოჩოპინტრესა და ტყაშმაფაზე…

ქართულ ფოლკლორში მრავლად მოიპოვება ხატებისა და ეკლესიების დაარსებასთან დაკავშირებული ლეგენდები, სამონადირეო, საისტორიო და სოციალური თქმულებები. ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოს ერთმნიშვნელოვნად დაამშვენებდა ქართული ეპოსი, მაგალითად, „ამირანიანი“ (წინათ ისწავლებოდა, მერე კი პროგრამიდან ამოიღეს), „ეთერიანი“, „ტარიელიანი“, „როსტომიანი“ და სხვ. ეპოსი როგორც მხატვრული ფორმა სიუჟეტურ თხრობას ემყარება. ეპიკურია ისეთი მხატვრული ტექსტი, რომელიც რაიმე ამბავს მოგვითხრობს. მას შეიძლება ჰქონდეს როგორც სალექსო, ისე პროზაული ფორმაც. ჟანრობრივი მრავალფეროვნების გამო მისი შესწავლა, არქაული ცნობიერების გააზრებასთან ერთად, ტექსტის ფორმაზე დაკვირვების შესანიშნავი საშუალებაცაა.

მესმის, შეუძლებელია სახელმძღვანელოს შეზღუდულ ფორმატში ყველაფრის მოქცევა, მაგრამ მომავალ თაობას ფოლკლორთან, ჩემი აზრით, მეტისმეტად მცირე შეხება აქვს. არადა, ქართული ზეპირსიტყვიერების საგანძურში მრავლად მოიპოვება ნიმუში, რომელიც იდეალურ მასალას წარმოადგენს მხატვრული ტექსტის ანალიზის, ლიტერატურული პარალელების ძიებისა და, საზოგადოდ, ქართული ლიტერატურის უკეთ შესწავლისთვის.

ფაქტია, ქართულმა საზოგადოებამ უძველეს ბერძნულ–რომაულ თუ ეგვიპტურ რწმენა–წარმოდგენებზე გაცილებით მეტი იცის, ვიდრე ქართულზე. ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს. მაგალითად, მასალების ხელმიუწვდომლობა (ამგვარ სპეციფიკურ ლიტერატურას ქალაქის მთავარ ბიბლიოთეკაში თუ მოიძიებთ, საბავშვო გამოცემებში კი მხოლოდ რამდენიმე ყველაზე ცნობილი მითური პერსონაჟია წარმოდგენილი) და მცირე ინტერესი.

თუ ვინმე ისევ იკითხავს, რატომ უნდა ისწავლებოდეს ფოლკლორი სკოლებში, მის ყურადღებას რამდენიმე მნიშვნელოვან ფაქტორს მივაპყრობ:

• ფოლკლორული ტექსტების სპეციფიკის აღქმა;
• ფოლკლორის ანარეკლი ლიტერატურაში – ლიტერატურულ ტექსტებთან პარალელების გავლების შესაძლებლობა;
• საინტერესო სიუჟეტური ქარგა;
• ჟანრული მრავალფეროვნება (ზღაპრები, თქმულებები, ლეგენდები, ლექსები, შაირები, ოდები, პოემები, ბალადები…);
• წარმართულ რწმენა–წარმოდგენებთან დაკავშირებულ თავისებურებებზე დაკვირვება.

დღეს თითქმის ყველა ქართული გამომცემლობის პროდუქციის ჩამონათვალში შეგხვდებათ „ქართული მითოლოგია ბავშვებისთვის“, რომელიც შეგიძლიათ დაწყებით საფეხურზე დამატებით საკითხავ მასალად გამოიყენოთ. მოზარდებს ამ წიგნების დამოუკიდებლად წაკითხვაც შეუძლიათ, მაგრამ ჯობს, ფოლკლორული ტექსტების გააზრებაში მათ მასწავლებელი დაეხმაროს, რადგან სპეციფიკური საბაზო ცოდნის გარეშე ძნელია მითებისა და ლეგენდების სათანადოდ აღქმა.

ქართველი ფოლკლორისტები თავდაუზოგავად მუშაობდნენ იმ ტექსტების მოსაპოვებლად, რომლებსაც დღემდე საზოგადოების მცირე ნაწილი თუ იცნობს. ყველა მათგანის ჩამოთვლა შეუძლებელია, თუმცა გვერდს ვერ ავუვლით მასალბს, რომლებმაც ყველაზე ამომწურავი ინფორმაცია მოგვაწოდა ძველ ქართულ რწმენა–წარმოდგენებსა და ყოფა–ცხოვრებაზე. ზურაბ კიკნაძის „ანდრეზებში“ (ხევსურულ ზეპირსიტყვიერებაში ანდრეზი ჰქვია ერთგვარ ზნეობრივ შეგონებას, სამაგალითოდ შემონახულ ამბავს ლაშქრობა–მესისხლეობის, გმირობისა და ლაჩრობის, თემის გადაწყვეტილებისა და სოციალური მნიშვნელობის სხვა შემთხვევების შესახებ) აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის რელიგიურ–მითოლოგიური გადმოცემებია თავმოყრილი. ბატონი ზურაბის ნაშრომებიდან ასევე აღსანიშნავია „ქართული მითები I. ჯვარი და საყმო“, „ქართული ხალხური ეპოსი“ და „,ქართული ფოლკლორი“. საბაზო და საშუალო საფეხურებზე დამხმარე მასალად ასევე შეგვიძლია გამოვიყენოთ თეიმურაზ ქურდოვანიძის ავტორობით გამოცემული „ქართული ზეპირსიტყვიერების საგანძურის“ სამტომეული, რომლის პირველი წიგნიც  – „თქმულება და ეპოსი“ – ქართველ მკვლევართა მიერ თავმოყრილი საუნჯიდან ამოკრებილი მარგალიტებისგან შედგება.

თუ ქართული ზეპირსიტყვიერების დამოუკიდებლად სწავლების საშუალება არ გაქვთ, შეგიძლიათ, პროექტის ფარგლებში მაინც აწარმოოთ დაკვირვება ფოლკლორისა და მხატვრული ლიტერატურის ურთიერთდამოკიდებულებაზე. სწორად მიწოდებულ მასალაზე დაყრდნობით მოსწავლე შეძლებს გაიაზროს, რომ ფოლკლორიც ლიტერატურის განუყოფელი ნაწილია, რადგან მხოლოდ ზეპირი გზით კი არ გადაეცემა, ჩაწერის, დამუშავებისა და ჟანრობრივი იდენტიფიკაციის შედეგად ფურცელზე ასო–ნიშნებითაც ფიქსირდება და მხატვრული ტექსტის სახეს იღებს. შესაბამისად, ქართულ ზეპირსიტყვიერებას არა მარტო მსმენელი, მკითხველიც სჭირდება. ამგვარი მიდგომა მოსწავლეს ფოლკლორისა და ლიტერატურის ერთიან პროცესად განხილვისა და თითოეული მათგანის სპეციფიკის აღქმის საშუალებასაც მისცემს. შეგიძლიათ, ყურადღება გაამახვილოთ უკუპროცესზეც (ლიტერატურული ნაწარმოების ზეპირსიტყვიერ ტექსტად ქცევა – ფოლკლორიზაცია), რომლის ნიმუშსაც ქართულ ლიტერატურაში ადვილად მოიძიებთ (მაგ., „ვეფხისტყაოსანი“ და „ტარიელიანი“).

ლიტერატურულ ტექსტებში ბევრი მითისა და ლეგენდის ნაკვალევს იპოვით.  განსაკუთრებით – საგმირო–სამონადირეო ეპოსისას. საკრალური ცხოველებიდან, რომლებთან შეხვედრაც ხშირად მონადირისთვის ფატალურად სრულდება, გამოირჩევიან ვეფხვი და ჯიხვი.

„ვეფხისტყაოსნის“ სწავლებისას ქართულ ფოლკლორში აუცილებლად აღმოაჩენთ რამდენიმე საინტერესო ტექსტს, რომლებიც ტარიელის და ვეფხვის სახეების გაშიფვრას საგრძნობლად გაგიადვილებთ. მაგალითად მოვიყვან სამონადირეო ეპოსის უძველეს ნიმუშს – „ლექსი ვეფხისა და მოყმისა“.

ვეფხვი საკმაოდ გავრცელებული სიმბოლოა მხატვრულ სააზროვნო სისტემაში. ის განასახიერებს ძალას, სისასტიკეს, მრისხანებას, სისხარტეს და სილამაზესაც კი. მას კონტრასტულობა ახასიათებს – სიცოცხლესაც გამოხატავს და სიკვდილსაც, ბოროტებასაც და სიკეთესაც. ვეფხვის სახე–სიმბოლო ხშირად გვხვდება ქართულ ფოლკლორსა და ლიტერატურაშიც. ვეფხვისადმი განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას მოწმობს მთაში გავრცელებული ვეფხვის დატირების ტრადიცია („რამდენი ზოლიც ჰქონია ვეფხის ტყავს, იმდენნაირი დატირება უნდა თქმულიყო“).

„იარებოდა დედაი

ტირილით, თვალცრემლიანი,

ჩემს შვილს გზად ვეფხვი შაჰყრია,

გაჯავრებული, ტიალი,

ჩემს შვილს – ხმლით, იმას – ტოტითა

დღე დაუბნელდათ მზიანი.

არც ვეფხვი იყო ჯაბანი,

არც ჩემ შვილ შახვდა ჭკვიანი,

მათ დაუხოცავ ერთურთი,

არ დარჩენ სირცხვილიანნი“.

როგორც ვხედავთ, მთაში გავრცელებული ტრადიციის თანახმად, მოყმის დედა შვილთან ერთად მის მეტოქესაც გლოვობს, თუმცა ისიც ეამაყება, რომ ვეფხვებთან მეომარი ერთი ვაჟი მაინც გაზარდა.

ხმით ნატირალის როგორც სპეციფიკური პოეტური ტექსტის უკეთ გასააზრებლად სასურველია მისი ერთ–ერთი ნიმუშის განხილვაც:

„ჩემ შვილ რად უნდა სამოსელი?

ჩოხა გახადეთ, გადაუგდეთ,

მიწის სამოსელ შაუკერეთ,

სარჩულად მოთქმა დაუდევით,

ცრემლები ღილად დაუკერეთ,

სამარეს პირი გაუკერეთ

ჩემი ცრემლების ძაფებითა,

ხავერდოვანი ბალახითა.

სამარევ, პირი დაიბანე

მწუხარე დედის ცრემლებითა,

მიწაო, შვილი შამინახე,

შენ შემოგჩივი ვედრებითა“

(„სიკვდილო, შვილი გაგიზარდე“)

შედარებითი ანალიზისთვის ასევე შეგვიძლია მოვიშველიოთ ვაჟა–ფშაველას პოემა „დაჭრილი ვეფხვი“, სადაც პოეტმა ხალხური ბალადის საპირისპირო სიუჟეტი განავითარა.

ვეფხვზე ნადირობა უმეტესად წმინდა ცხოველის მოკვლას მოსდევს დამსახურებულ სასჯელად. თუმცა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ყველაზე გავრცელებულ ცხოველზე – ჯიხვზე ნადირობაც არ გახლავთ ადვილი:

„ჯიხვების გადავლილი კლდე

რო ნახო, გაგიკვირდება…

იმათ ნაწოლსა, ნადგომსა,

თოლი არ მაეკიდება.

ფეხ რო მაუსხლტეს ტიალსა,

კლდეზე რქით დაეკიდება“.

(„ჯარჯი“)

იშვიათად გადარჩენილა ჯიხვს ადევნებული მონადირე. მოკლული ნადირის სიმრავლე „კაი ყმობის“ საბუთია, თუმცა „გაბუდაყებულ“ ვაჟკაცს (მაგ., ვაჟა–ფშაველას „მონადირე“) ნადირთა პატრონის რისხვა არ ასცდება:

„ჯიხვებს ნუ ჩასდევ, კვირიკავ,

ჯიხვებს, ფადუხის კლდირებსა;

ჩაგივლენ ტანიაშია,

ჯარს ჩაგიწყობენ რქისასა;

თანაც შენ ჩაგიყოლებენ,

ჩხერს ჩაგაჭრიან კლდისასა“.

(„ზენ ბაცალიგოს“)

რაკი სამონადირეო ეპოსს შევეხე, ნადირთა მფარველებზეც ვიტყვი ორიოდე სიტყვას.

ნადირთპატრონია ოჩოპინტრე. მის შესახებ გადმოცემები უფრო აღმოსავლეთ საქართველოშია გავრცელებული. ვარაუდობენ, რომ სახელის პირველი ნაწილი (ოჩო) ქართული პანთეონის სხვა ღვთაებას – ბოჩის უკავშირდება, ხოლო მეორე (პინტე, პინტრე) – ბერძნულ პანს. ოჩოპინტრეს თითოეული ცხოველის სული აბარია. მონადირე სწორედ მას ევედრება იღბალს და ნადირის მოკვლის ნებართვას სთხოვს. ხევსურთა რწმენით, თუ მონადირე ოჩოპინტრეს ძმად გაეფიცება, შეუძლია, ნადირთპატრონის დახმარების იმედი ჰქონდეს. ასეთი მონადირე შინ მუდამ უხვი ნანადირევით დაბრუნდება, მაგრამ თუ ოჩოპინტრესთან დაძმობილების საიდუმლო გაამჟღავნა, ნადირთა მფარველი მას სასტიკად დასჯის.

საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ნადირთპატრონებად ითვლებიან აგრეთვე ოჩოკოჩი, ბოჩი, აჟვეფშაა, მამბერი, ანთარი, წმ. გიორგი.

მატრიარქატის ეპოქაში ნადირთა მფარველმა ქალის სახე მიიღო (დალი, ტყაშმაფა, აჟვეფშაას ქალიშვილები). ხალხის წარმოდგენით, ის ლამაზი, ოქროსთმიანი ქალი იყო, წყვილდებოდა ჭაბუკ მონადირეებთან, სამაგიეროდ კი ნადირობაში უმართავდა ხელს. თუ მონადირე ქალღმერთს ინტიმურ კავშირზე უარს ეტყოდა, დიდი განსაცდელი ელოდა – დალი კლდიდან გადაჩეხავდა ან გზა–კვალს აურევდა. იღბლიანები კი ღვთაებას ნანადირევიდან კუთვნილ წილს სწირავდნენ.

მონადირის მიმართ ნადირთპატრონების კეთილგანწყობა ვლინდება თქმულებაში ხის ბეჭზე, რომელშიც ასახულია შეჭმული ნადირის ძვლების მოკრეფისა და ცხოველის გაცოცხლების უძველესი რიტუალი. თქმულების სხვადასხვა ვარიანტი ჩაწერილია რაჭა-ლეჩხუმში, სვანეთში, ხევსურეთსა და თუშეთში, მაგრამ უძველესად ხევსურულს მიიჩნევენ. გავიხსენოთ ძვლის სიმბოლიკაც: უძველესი რწმენა–წარმოდგენების თანახმად, ადამიანი ძვლებისა და სისხლისგან იქმნება. ძვალს საკმაოდ დიდი დატვირთვა აქვს ხალხურ ზღაპრებშიც – თევზის ფხაზე ალვის ხე ამოდის, ძროხის ძვლებისგან რაში ცოცხლდება და ა.შ.

სიტყვა გამიგრძელდა, თუმცა ეს წერილი წვეთია ქართული ფოლკლორის უკიდეგანო ზღვაში. ამბობენ, ყველაფერი ახალი კარგად დავიწყებული ძველიაო. ჰოდა, მეც კარგად დავიწყებული ძველის განახლების იმედით დაგემშვიდობებით.