პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების პარადიგმები

სხვადასხვა ქვეყანაში ნაცი­ონალური ლიტერატურის სწავლების საკითხი სხვადასხვაგვარადაა მოწესრიგებული. რა და როგორ უნდა ისწავლებოდეს სასკოლო პროგრამაში, უნდა იყოს თუ არა სრულად წარმოდგენილი მაღალი მხატვრული, ესთეტიკური, ისტორიული, კულტურული ღირე­ბულებისა და ეროვნული მნიშვნელობის ლიტერატურა სასწავლო კურიკულუმში, რომელი საგანმანათლებლო პარადიგმის კონტექსტში  შეიძ­ლება ნაციონალური ლიტერატურული ძეგლების შესწავლა, რა დამოკიდებულებას ამჟღავნებენ მოსწავლეები და მასწავლებლები ნაციონალური ლიტერატურის სწავლებისას, რა მეთოდები უნდა გამოიყენებოდეს იმისთვის, რომ სწავლა-სწავლების პროცესი ნაყოფიერი, ხარისხიანი და ეფექტიანი იყოს – ეს ის საკითხებია, რომლებიც დღესდღეობით საკმაოდ მნიშნელოვანი და აქტუალურია.

ბლოგში გთავაზობთ ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლის საბაზო და საშუალო საფეხურის საგნის ჯგუფის მასწავლებლის სამაგისტრო პროგრამის ფარგლებში ჩატარებული კვლევის რამდენიმე საინტერესო დაკვირვებას. უშუალოდ კვლევის შედეგებს სამაგისტრო ნაშრომის დაცვის შემდგომ შემოგთავაზებთ.

ვფიქრობ, უმაღლესი სასწავლებლის კვლევითი სამუშაოების წარმოების პრაქტიკა საკმაოდ ნაყოფიერია არამარტო სტუდენტებისთვის, რომლებსაც სწავლის პროცესშივე აქვთ პედაგოგიური პრაქტიკული კვლევების ჩატარების საშუალება, არამედ სკოლებისთვისაც, რადგან საკვლევი თემატიკის შერჩევა სწორედ საგნის მასწავლებლებთან შეთანხმებით, მათი მოსაზრებების გათვალისწინებით და მათი უშუალო ჩართულობით ხორცილედება.

2016 წელს მეცნიერებათა და ხელოვნების ფაკულტეტზე წარდგენილი სამაგისტრო ნაშრომები, რომლებიც სწავლა-სწავლების პროცესში გამოკვეთილი არაერთი პრობლემის კვლევას მიეძღვნა, საინტერესო და აქტუალური იქნება მასწავლებლებისთვის.

ერთ-ერთ მათგანია მაგისტრანტების ჯგუფის მიერ ჩატარებული კვლევა, რომელიც სწორედ ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების თავისებურებებს ეხება. სამაგისტრო ნაშრომის ერთ-ერთ თავში მიმოხილულია განათლების სფეროში მოღვაწე სხვადასხვა მკვლევრის ნაშრომები მშობლიური ლიტერატურის სწავლების პარადიგმების შესახებ.

მაგისტრანტები: ილონა აკობია, მარიამ დვალი, ლია ნარიმანიძე( ხელმძღვანელი – ნინო ლომიძე).

საინტერესო იქნება ასევე ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლების გამოხმაურება – რომელ პარადიგმას მოიაზრებენ ისინი საკუთარი პრაქტიკის შესაბამისად? კარგი იქნება, თუ კომენტარებში მოგვწერთ თქვენს შეხედულებებს, რადგან ამგვარი კვლევა საქართველოს მასშტაბით არ ჩატარებულა.

 

მშობლიური ენის შესწავლის ოთხი პარადიგმა

ნიდერლანდების სამეფოში მოღვაწე განათლების მეცნიერების მკვლევარი, პროფესორი, ლიტერატურის მასწავლებელი პიტ ვან დე ვენი ლიტერატურულ განათლებას მშობლიური ენის სწავლების ნაწილად მიიჩ­ნევს. მან  მშობ­ლიური ენისა და ლიტერატურის სწავლების აღსაწერად ჩაატარა ისტორიულ-შედარებითი კვლევა და გა­­მოყო ოთხი პარადიგმა. სწორედ ამ პარადიგმებში აერთიანებს მკვლევარი სხვადასხვაგვარ მიდგომას და მეთოდს, სწავლა-სწავლების პროცესში გამოკვეთილ სისტემებს.

ეს პარადიგმებია:

ლიტერატურულ-გრამატიკული პარადიგმა (1900-იან წლებამდე): გულისხმობს, რომ ენა არის წერის საშუალება. ლიტერატურის ისტორია  ძალიან მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია. საშუალო განათლების საფეხურზე მშობლიური ენის სწავლება გაჯერებულია აკა­­დე­მიური იდეებით, რომლებიც ხაზს უსვამენ ლიტერატურის ისტორიის სწავ­ლების მნიშვნელობას. მოსწავლეები ვარჯიშობენ სხვადასხვა დარგებში, რო­გო­რიცაა გრამატიკა და წერა, ამასთან,  გამოიყენება დედუქციური ხედვა თითო­ეული დარგის მიმართ დამოუკიდებელი სავარჯიშოებით. გაკვეთილებზე მოს­წავ­ლეები ირგებენ მასწავლებლის როლს (მასწავლებლის იმიტაცია) და იხსენებენ ენი­სა და ლიტერატურის შესახებ ფაქტებს. ვან დე ვენის  მიხედვით, ლი­ტე­რატურული განათლება, ამ შემთხვევაში,  ემსახურება ეროვნულ-კულ­ტუ­რუ­­ლი მემკვიდრეობის ტრანსფორმაციას  და მიზნად ისახავს მორალურ სრულ­ყო­ფას. ეს ნიშნავს, რომ  სახეზეა დახურული სას­წავლო პროგრამა. ავტორი ამჟამად ამ პარადიგმას განიხილავს, რო­გორც აკადემიურ პარადიგმას.

განვითარების პარადიგმა (მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრამდე) უზრუნ­ველ­ყოფს მოსწავლეებში იმგვარი უნარების ჩამოყალიბებას, რომლებსაც შემდეგ საზო­გა­დოებრივ ცხოვრებაში გამოიყენებენ. მოსწავლეები უნდა განვითარდნენ ენის შეს­წავლის გზით, ხოლო ლიტერატურის კითხვა უნდა იყოს  ესთეტიკური გა­მოც­დი­ლება მათთვის. აქ აღარ გვხვდება ლიტერატურული ხერხების კრებული (მაგა­ლითად, როგორიც იყოს წინა პარადიგმისას – იმიტაცია), არამედ ლიტერატურა ინდივიდუალური გამოხატვის საშუალებად გვევლინება. კულტურული მემკ­ვიდრეობა ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც აკადემიური პარადიგმისას, მაგრამ მოსწავლის ინდივიდუალურობაზე გაკეთებული აქცენტი აყალიბებს მშობლიური ენის სწავლების მერიტოკრატიულ ხედვას.

კომუნიკაციური პარადიგმის მიხედვით (მე-20 საუკუნის მე-2 ნახევრამდე), ენა და შესაბამისად, კომუნიკაცია, მოსწავლეებს შესაძლებლობას აძლევს, გახდნენ საზო­გადოების წევრები. ლიტერატურამ უფრო მეტი დრო უნდა დაუთმოს პრაგ­მატულ ტექსტებს, ეს ხელსაყრელია პიროვნული განვითარებისა და სამყაროს შე­მე­ც­ნებისათვის. სასწავლო პროგრამა არის ძალიან ღია, თავისუფალი.  მასწავ­ლე­ბე­ლი არ არის ვალდებული, გამოიყენოს სახელმძღვანელო.

უტილიტარული პარადიგმა განვითარდა კომუნიკაციური პარადიგმისგან და მე­ტი მნიშვნელობა შეიძინა უნარებმა, რომლებიც მოსწავლეებს უნდა „ეხმარებიან“, გახ­დნენ საზოგადოებრივი ცხოვრების სრულუფლებიანი წევრები. საყუ­რად­ღებოა, რომ ეროვნული ლიტერატურის სწავლებას ამ შემთხვევაში განსაკ­უთ­რე­ბუ­ლი მნიშვნელობა ენიჭება. სასკოლო პროგრამა ითვალისწინებს ლიტე­რა­ტუ­რულ კანონს, მაგრამ ტექსტი გააზრებულია, როგორც საშუალება, რომელიც ახალი ცოდ­ნისა და უნარების მიღებაში ეხმარება მოსწავლეებს.

პიტ ვან დე ვენის დასკვნით, საგანმანათლებლო პროგრამები სხვადასხვა დროს აგებული იყო სწორედ აღნიშნული პარადიგმების გათვალისწინებით, თუმ­ცა ყველა მიმართულება შეიძლება ფიქსირდებოდეს დროის ნებისმიერ პერ­ი­ოდში (Sawyer, W. & Van de Ven, P.H. (2007). Starting points: paradigms in mother tongue education).

ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების პარადიგმები სხვა ავტორების მიხედვით

ამსტერდამის უნივერსიტეტის მკვლევარი ტანია ჯენსენი დააკვირდა უშუალოდ ლიტერატურის გაკ­ვე­თილებს  შემდეგი მიზნით: აღეწერა ლიტერა­ტუ­­რული განათლების მიზნები, მიდგომები და ეფექტურობა. დაკვირვებისა და მასწავლებლებისთვის განკუთვნილი კითხვარების საფუძველზე მან გამოყო ლი­ტე­რატურული განათლების ოთხი მიდგომა. ესენია:

 

 

კულტურული წიგნიერება

მასწავლებლებისთვის, რომლებიც ამ მიმარ­თუ­ლე­ბას ანიჭებდნენ უპირატესობას, მთავარი იყო, მოსწავლეები გასცნობოდნენ ლიტე­რა­ტურის ისტორიასა და ეროვნულ-კულტურულ მემკვიდრეობას, კლასიკას.

ესთეტიკური ცნობიერება

 ამ მიდგომას იყენებდნენ მასწავლებლები, რომელ­თათვისაც გაკვეთილის მთავარი მიზანი მოსწავლისთვის გარკვეული  ცოდნისა და უნარების შეძენა იყო, მასწავლებლები დიდ ყურადღებას აქცევდნენ ტექსტის ანალიზს და ინტერპრეტაციას, საუბრობდნენ სტი­­­ლურ და ჟანრობრივ თავისებურებებზე, ტექსტის ესთეტიკური ღი­რე­ბულებას კი განსაკუთრებული როლი ენიჭებოდა.

სოციალური ცნობიერება

ამ მიდგომას ის მასწავლებლები ანიჭებენ უპი­რა­ტე­სო­ბას, რომლებიც ცდილობენ, მოსწავლეებმა შესწავლილი ლიტერატურული ტექ­სტი განიხილონ სოციალურ კონტექსტში. ამ შემთხვევაში ტექსტის ესთეტიკურ ღირე­ბულებაზე მნიშვნელოვანი არის ის, თუ რამდენად ასახვას ის ისტორიულ ან თანა­მედროვე საზოგადოებას, ყოფა-ცხოვრებას. მაშასადამე, არსებითი მიზანია, გაიგონ, აღიქვან სოციალური საკითხები. მასწავლებელი მათგან მოითხოვს ამავე საკით­ხების ინტერპრეტაციას, გაანალიზებას, ტექსტისადმი კრიტიკულ მიდ­გომას.

როგორც ჯენსენი აღნიშნავს, პედაგოგები, რომლებიც ბოლო მიდგომას მიმარ­თა­ვენ, წარმატებას აღწევენ თვით დაბალი აკადემიური მოსწრების მქონე მოსწავ­ლე­ებ­თან მუშაობის დროსაც, რადგან ეს უკანასკნელი უზრუნველყოფს მეტ მოტი­ვა­ცი­ასა და ინტერესს საგაკვეთილო პროცესში, მეტად იძლევა საშუალებას, მოს­წავ­ლეს შესთავაზო მისი ასაკისთვის საინტერესო თემატიკა. მეტიც, მიზნის შესა­ბა­მი­სად შეარჩიო სასწავლო ტექსტი.

თავისი კვლევის დასკვნით ნაწილში ჯენსენი ხაზს უსვამს, რომ ხშირად მასწავ­ლებ­ლები გაკვეთილის მსვლელობისას ზემოთჩამოთვლილი მიდგო­მებიდან რამ­დე­ნიმეს ერთდროულად იყენებენ(Janssen, T. & Rijlaarsdam, G. (2006). Describing the Dutch literature curriculum: A theoretical and empirical approach).

 

 

კულტურაზე ორიენტირებული და მოსწავლეზე ორიენტირებული მიდგომა

იმავე საკითხის კვლევისას როტერდამის უნივერსიტეტის პროფესორმა, მარკ ვერბორდმა ჯენსენის მიდგომები შეამცირა ორამდე: კულ­ტურაზე ორიენტირებული და მოსწავლეზე ორიენტირებული. პირველი მო­იცავს ჯენსენის კულტურულ წიგნიერებასა და ესთეტიკურ ცნობიერებას და ყუ­რად­ღებას ამახვილებს ე.წ ,,უმაღლეს“ ლიტერატურაზე,  მეორე – სოციალურ ცნო­ბიერებას, რომელიც მოსწავლის პიროვნულ განვითარებასა და საზოგადოებრივ წინ­სვლას უწყობს ხელს. ვერბორდის აზრით, ორივე მიდგომა დასტურდება გაკვე­თილზე დაკვირვებისას და ცხადი ხდება, რომ მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლებისას მასწავლებელი ითვალისწინებს მის წინარე ცოდნას და ინტერესს, შესაბამისად, მაღალია ჩართულობის ხარისხი პირველ მიდგომასთან შე­და­რე­ბით(Verboord, M. (2003). Moet de meester dalen of de leerling klimmen?).

აღნიშნული თეორიების შეჯამების შედეგად ასეთი დასკვნის გაკეთება შეგ­ვიძლია: საბოლოოდ ვღებულობთ ლიტერატურული განათლების ორ მიდგომას: აკა­დე­მიურსა და უტილიტარულს. არსებითი მსგავსება მათ შორის ის არის, რომ ორი­ვე აღიარებს ნაციონალური ლიტერატურის როლს სასწავლო კურიკულუმში, გან­სხვავება იმაშია, რომ პირველისთვის ლიტერატურული ტექსტი არის მიზანი, მე­­ორისთვის – საშუალება, რომელსაც იყენებს მოსწავლის უნარების გან­სა­ვი­თა­რებ­ლად, რათა მან ტექსტი დაუკავშიროს გარემო სამყაროს.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი