კვამლი უცეცხლოდ გინახავთ?…

მეც და თქვენც შევხვედრივართ ადამიანთა ისეთ კატეგორიას, ყველაზე ყველაფერი რომ იციან. დასხდებიან და ისეთი დეტალებით აღწერენ მავანმა რა ჩაიდინა, განცდა რჩება, რომ იმ წამს ისინიც ესწრებოდნენ ჩადენილ საქმიანობას და სწორედ ამიტომ შეუძლიათ ყველაფრის ასე დეტალებში გადმოცემა. გაოცებული უსმენ და ეკითხები – საიდან იცის? თავად ნახა? იქნებ ეს ყველაფერი მოგონილია? ასეთმა ადამიანებმა მათთვის დამახასიათებელი გვერდზე ჩაცინებაც იციან… არა, ბუნებრივია თავად არ უნახავთ…  ნაცნობისგან თუ მეგობრისგან მოისმინეს, იმას კიდევ ვიღაცისგან გაუგია. მოკლედ, ამბის გამავრცელებელ პირველწყაროს არც კი იცნობს, მაგრამ აბა, ისე ხომ არ იტყოდნენ? კვამლი უცეცხლოდ ვის გაუგია?…

ამიტომ, ახლა აქ ზის და თუნდაც სრულიად უცნობ ადამიანს ისე გულმოდგინედ ასხამს ტალახს, რომ ვერც კი ხვდება, იმავე ტალახით, აქა-იქ თავადაც რომ დასვრილია…

კვლავ ეკითხები: შენ თავად ნახე?

• არა, მაგრამ კვამლი უცეცხლოდ გინახავს?
• დიახ, მინახავს… და აქაც დავწერ… მეტსაც ვიტყვი, შეიძლება იყოს წვის რეაქცია, მაგრამ არ იყოს კვამლი.

ავიღოთ ცელულოიდის ნაჭერი (პინგ-პონგის ძველი ბურთი დავჭრათ). ცელულოიდი სწრაფად და კაშკაშა ალით იწვის, მაგრამ თუ ნაჭრებს ფოლგაში გავახვევთ და ჰაერის მიწოდებას შეუზღუდავთ, მისი წვა სულ სხვანაირად წარიმართება… ალის გარეშე. ცეცხლი არ იქნება… იქნება კვამლი… ბევრი…

„დარდს რომ ცეცხლივით კვამლი სდიოდეს,

ბნელს მიეცემა ქვეყანა მარად,

ვერ ნახავ ჭკვიანს, რომ დადიოდეს

და არ ჩიოდეს დარდსა და ვარამს…“ (ბალხელი შაჰიდ, თარგმანი – მაგალი თოდუა).

თქვენ, ჰო, თქვენ… ყველაზე, რომ ყველაფერი იცით… კვამლი თუ იცით, რა არის?

ის არასრული წვის შედეგად წარმოიქმნება, წვის აქროლადი პროდუქტებისგან შედგება, რომლებშიც ნახშირის უწვრილესი ნაწილაკებია გარეული.

პარაფინიც ცეცხლის გარეშე იწვის. თუმცა ამისთვის კატალიზატორად ქრომის (III) ოქსიდი დაგვჭირდება. ფაიფურის ჯამში ანთებული სანთლიდან პარაფინის რამდენიმე წვეთი დავაწვეთოთ და ზემოდან ქრომის ოქსიდი დავაყაროთ. შემდეგ ასანთით ან სანთებელით ცეცხლი მოვუკიდოთ და  წვის პროცესს დავაკვირდეთ. კვამლი იქნება… ცეცხლი კი – არა.

კიდევ ერთი ვცადოთ… ავიღოთ ამიაკის კონცენტრირებული ხსნარი  და კონცენტრირებული მარილმჟავა. ასევე დაგვჭირდება ცარცის ნაჭრები და საკვები სოდა.  კოლბაში მოვათავსოთ კალციუმის კარბონატისა და სოდის ნარევი. დავამატოთ ამიაკის ხსნარი, ბოლოს კი კონცენტრირებული  მარილმჟავა. ვერც კი წარმოიდგენთ რამდენი კვამლი იქნება, ცეცხლი კი – არა…

და კიდევ ერთი….

ვიურცის კოლბაში ნატრიუმის ქლორიდი ჩავყაროთ. კოლბას გამყოფი ძაბრი მოვარგოთ, რომელშიც მცირე რაოდენობით კონცენტრირებულ გოგირდმჟავას ჩავასხამთ. ეს იმისთვის გვჭირდება, რომ რეაქციის დაწყებისას ძაბრიდან გოგირდმჟავა მარილთან აღმოჩნდეს და ქლორწყალბადმჟავა წარმოიქმნას. ცალკე მოვამზადოთ ნარევი ამონიუმის ნიტრატისგან და ნატრიუმის ტუტისგან და ეს ნარევიც სხვა კოლბაში მოვათავსოთ.  ნარევს დავუმატებთ წყალს და წინა სარეაქციო ჭურჭელში მიღებულ ქლორწყალბადმჟავას შევუშვებთ. კოლბაში ჩამაგრებული წვრილი მილიდან კვამლი გამოიყოფა… ცეცხლი – არა… ეს კვამლი წარმოქმნილი ამონიუმის ქლორიდმა წარმოშვა.

თუმცა, ვისაც მაინც ბევრი ცეცხლი და კვამლი ხიბლავს… ორივე ერთად მეტალურგიაში უნდა ეძებოს.

მეტალურგია მადნებიდან ლითონების მიღებისა და შენადნობების დამზადების პროცესს ეუფლება. მადანში, მისგან ლითონის გამოდნობის დროს, ქიმიური პროცესები მიმდინარეობს, სადაც კვამლიც ბევრია და ცეცხლიც.

მეტალურგიის დასაწყისად სპილენძის დამუშავება უნდა ჩაითვალოს. სპილენძის გამოდნობა ჟანგბადის შემცველი მადნებიდან შედარებით უფრო ადვილ პროცესს წარმოადგენს, ვიდრე მისი მიღება სულფიდური მადნებიდან, ამიტომ უნდა დავუშვათ, რომ თავიდან სპილენძს წითელი მადნის (Cu2O) ან მალაქიტის  CuCO3·Cu(OH)2 გადამუშავებით იღებდნენ. გამოდნობა წარმოებდა მაღალ ტემპერატურაზე მადანზე ხის ნახშირის მოქმედებით.

სპილენძით მხოლოდ ქართული მეტალურგია კი არა, ზოგადად მეტალურგია დაიწყო. პირველი შენადნობიც, რომელიც ბუნებაში არსებობდა, სპილენძის შემცველი  ბრინჯაო იყო.  ლაბორატორიაში მიღებული პირველი შენადნობი კი თითბერი გახლდათ, რომელიც სოფელ მენდოსში მცხოვრებმა ბოლოსმა შექმნა. მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა, ალბათ ბევრმა ბევრის შესახებაც ათასგვარი ამბები შეთხზა და ამასობაში, ე.წ. ახალი მეტალურგიის დროც დადგა.

მეცხრამეტე საუკუნეში არაორგანული ქიმიის მიზანი კვლავ მეტალის მიღება იყო, ოღონდ ალქიმიკოსებს თუ ოქროს მიღება სურდათ, აქ ფოლადის მიღებით იყვნენ დაკავებული. ფოლადი ფართო სპექტრით გამოიყენებოდა, თუმცა მისი მიღება სირთულეებთან იყო დაკავშირებული. სირთულეები მაღალ დანახარჯებთან ასოცირდებოდა.  მიზანი იყო იაფი ფოლადის მიღება.

მეცხრამეტე საუკუნეში ჰენრი ბესემერმა შეიმუშავა მეთოდი, რომლის მეშვეობითაც ფოლადი იაფად და სწრაფად მიიღებოდა. ფოლადს თუჯის გადამუშავებით ღებულობდნენ. თუჯი მაგარიც იყო და მყიფეც. მასში გარკვეული რაოდენობის ნახშირბადის შეყვანის შემდეგ მიიღება ფოლადი. ბესემერი გახურებულ ნარევში უშვებდა ჰაერს. შედეგად, იწვებოდა ნახშირბადი, გამოიყოფოდა სითბო, რაც სარეაქციო არეს აუცილებელ ტემპერატურას უნარჩუნებდა. გარკვეულ მომენტში ჰაერის მიწოდების შეწყვეტით, ბესემერი საჭირო ხარისხის ფოლადს ღებულობდა. ამ პროცესს ის, ე.წ. „კონვერტერში“ აკეთებდა. ეს დანადგარი 1856 წელს გამოიგონა.  თუმცა ამ მეთოდით შეიძლებოდა ფოლადის მიღება მადნიდან, რომელიც არ შეიცავდა ფოსფორს. ინგლისელი მეტალურგი რობერტ ჰედფილდი იკვლევდა, სხვა დანამატები როგორ გავლენას მოახდენდნენ ფოლადზე. სარეაქციო არეში მეტი რაოდენობით შეიტანა მანგანუმი და  როდესაც მისმა შემცველობამ 12%-ს მიაღწია, ფოლადი უფრო მტკიცე გახდა. გაირკვა, რომ, თუ ასეთ ფოლადს 100 გრადუსამდე გაახურებ და შემდეგ წყალში გააციებ, ის კიდევ უფრო მტკიცე გახდება. 1882 წელს მან მანგანუმის შემცველი ფოლადი დააპატენტა. მეტალურგებმა ფოლადს ასევე დაამატეს: ქრომი, მოლობდენი, ვოლფრამი, ვანადიუმი და მიიღეს ფოლადის ფართო სპექტრი.

1919 წელს ამერიკელმა გამომგონებელმა ელმუს ჰეინესმა უჟანგავი ფოლადი დააპატენტა, რომელიც ქრომს და ნიკელს შეიცავდა.

1916 წელს იაპონელმა მეტალურგმა  კოტარო ჰონდამ აღმოაჩინა, რომ მაგნიტი მზადდება ვოლფრამიანი ფოლადისგან, რომელსაც უმატებენ კობალტს და ამით ფოლადი კიდევ უფრო მეტ სიმტკიცეს იძენს. ასე გამოჩნდნენ მაგნიტური შენადნობები.

მინერალებსა და მთის ქანებს, რომლებიც მეტალებისა და მათი შენადნობების მისაღებად გამოიყენება, მადანი ეწოდება.

რაჭაში სამთამადნო წარმოების რამდენიმე წამყვანი კერა ყოფილა. აქ აღმოჩენილია ასამდე მაღარო, საიდანაც გამოჰქონდათ სპილენძის, სტიბიუმისა და დარიშხანის  მადანი.

ისტორია და აღმოჩენები იქეთ იყოს და დღევანდელი დღის ერთ-ერთი საზრუნავი, სწორედ ის დაბინძურებაა, რომელიც მაღაროების ნარჩენებიდან წარმოიქმნება. მათ მყარ ნარჩენებადაც მოიხსენებენ. ასეთი ნარჩენების ადგილმდებარეობის (ე.წ. დეპოზიტების) ინერტულ მდგომარეობაში გადაყვანის მრავალი მეთოდია შემუშავებული. ერთ-ერთი მათგანია დეპოზიტის  დაფარვა შესაბამისი ტიპის მცენარეული საფარით.

ნარჩენების უმეტესობას შემადგენელი ნაწილაკების ჰომოგენური ზომა ახასიათებთ და „ნიადაგის მაგვარი“ სტრუქტურა შეიძლება ჰქონდეთ. ნიადაგქვეშა წყლებში მათი შეღწევის ალბათობა დიდია. იქ, სადაც ნარჩენების შეფერილობა მუქია,  ნიადაგიდან რადიაციის შთანთქმის ალბათობაც გაზრდილია. ამიტომ დღის განმავლობაში ზედაპირული მასალების ტემპერატურა საკმაოდ იმატებს. ამ ყველაფერს თუ შევაჯერებთ, დეპოზიტზე მცენარეული საფარის გაშენება იოლი საქმე არ არის. მეორე პრობლემაც იჩენს თავს, ასეთ ადგილებში მცენარეების განვითარებისთვის აუცილებელი მინერალები – აზოტი, ფოსფორი, კალიუმი, კალციუმი, მაინცდამაინც, არ მოიპოვება. ერთ-ერთი გამოსავალია ნარჩენების ზედაპირზე ორგანული მასალის მობილიზება, ასევე სასუქების განთავსებაც.

ზოგიერთი დეპოზიტის მცენარეულ საფარზე დღის ბოლოს მსუბუქი კვამლი შეიმჩნევა ხოლმე.

ცეცხლი? ცეცხლი არის?

ცეცხლი – არა!!!