„ამ ქუჩას ახლა მგლის ტყავისა ჰქვია სახელი,
აბა, კრავის ტყავს ვინ აღირსებს ასე ძვირ ნომენს…
არც ბატკანს მამა აბრამისას,
ყმობის ფენომენს“.
(კ. კაკიტაძე, „მგლის ტყავივით“)
სათაურები დროში ცხოვრობენ, როგორც ტექსტები, ქვეტექსტები, ღირებულებები, ცდუნებები, შთაგონებანი, უცნაურობანი, სიმპტომები, ალუზიები, მეტაფორები და სისულეებიც კი. ამიტომ, რა ტიპისაც არ უნდა იყოს ტექსტი, ყოველთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, თუ როგორი სათაური ექნება მას, რადგან პირველი, რასაც ამა თუ იმ ტექსტის აღქმისას ვაწყდებით, სათაურია – ერთგვარი კარიბჭე, რომლითაც მიღმიერ სამყაროში შევდივართ და მიუხედავად მისი სიძველისა, საინტერესო სიახლეს ველით.
ზოგიერთი მოსაზრების თანახმად, სათაურის შექმნა, „ტექსტისთვის სახელის დარქმევა შემოქმედებითი მოღვაწეობაცაა და ერთგვარად შემოქმედის მოღვაწეობაც… ავტორი ტექსტის ბატონ-პატრონია, მან კარგად იცის, რისთვის, რატომ, რა მოტივებით შეიქმნა ტექსტი. გაცნობიერებული აქვს მისი არსი, ფუნქცია, დანიშნულება, აზრი. ენის ქაოსიდან ავტორი ქმნის ტექსტს, ანიჭებს მას სიცოცხლეს და დამოუკიდებლობას და აუცილებლად აძლევს სახელს… სახელდება – ეს არის გამორჩევა სხვა დანარჩენისგან. ინფორმაციულ ოკეანეში ჩვენ ვარჩევთ ტექსტებს სახელებით, ანუ სათაურებით“ (ცირა ბარბაქაძე, 2014). https://mastsavlebeli.ge/index1.php?action=page&p_id=19&id=480 ამ წერილში ტექსტის სახელდების შესახებ ბევრი საინტერესო რჩევა იკითხება, თუმცა ერთმანეთისაგან უნდა გაიმიჯნოს ორი ენობრივი ფენომენი: სახელის დარქმევა და დასათაურება. შვილები ხშირად სახელებს ვერ ამართლებენ. ტექსტის დასათაურება კი რადიკალურად განსხვავებულ მიდგომას მოითხოვს. „შეუძლებელია სათაურის და ტექსტის შინაარსობრივი დაშორება. სათაური ტექსტის იდენტიფიკატორი კი არა, არამედ მისი მთავარი დანიშნულებაა“ (ფიშერი, 1984). https://critical inquiry.uchicago.edu/past issues/issue/december 1984 v11 n2
დასათაურების საკითხებს ეძღვნება კრჟიჟანოვსკის „სათაურის პოეტიკა“(1931), რომლის თანახმად, „წიგნი – ეს არის ბოლომდე გაშლილი სათაური, სათაური კი – ორ-სამ სიტყვამდე დაყვანილი მთლიანი ტექსტი, ანუ სათაური – ეს არის წიგნი in restricto, ხოლო წიგნი კი – სათაური in extenso”. სათაური ისე უნდა იყოს ორგანულად დაკავშირებული ტექსტთან, როგორც ტექსტში შემავალი თითოეული სიტყვა მათი საშუალებით გადმოცემულ ამბავთან. ამასთან, მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული ის გარემოება, რომ სათაურს საქმე აქვს არა “სიტყვიერ, ნედლ მასალასთან,” არამედ ესთეტურად გააზრებულ მხატვრულ განზოგადებასთან. სათაური ავტორის სტილისა და მხატვრული აზროვნების მაჩვენებელია,“ – აცხადებს კრჟიჟანოვსკი, რომლის აზრით, ტექსტის სახელდების დანიშნულება კონვერტზე დაწერილი მისამართის დანიშნულებასავითაა და მოცემული ეპოქის კულტურის მომხმარებლის მახასიათებელია. https://az.lib.ru/k/krzhizhanowskij_s_d/text_0292.shtml
ტექსტები უფრო დიდხანს გვახსოვს თუ სათაურები? ან რატომ გვაინტერესებს საინტერესო ამონარიდის, თუნდაც მუსიკალური ნაწარმოების, ფერწერული ტილოს, კინოფილმის, ნაგებობის ბოლომდე გაცნობამდე მათი სათაურები? იქნებ იმიტომ, რომ ამ გასაღებით ნებისმიერ შენობაში უმტკივნეულოდ შევალთ. მათთთან ერთად დრო საზღვარს კარგავს, საზღვარი – სასრულს. უსასრულობა საკუთარი თავის პოვნაში დამხმარეა და, ამდენადაც, დიდია ინტერესი სათაურების შესწავლისადმი. მეოცე საუკუნის ბოლოსა და 21-ე საუკუნის დასავლეთევროპულ ნარატოლოგიაში სათაურის კვლევა ცალკე მიმართულებად ჩამოყალიბდა ლიტთეორიის სრულიად ახალი დარგის, სათაურმცოდნეობის (TITOLOGY/TITLELOGY ) სახით.
როდის დავწეროთ სათაური?
„ავტორი მხოლოდ ნაწარმოების დასრულების შემდეგ ირჩევს სათაურს, რომელიც ყველაზე ნათლად და ეფექტურად გადმოსცემს მისეულ მესიჯს“, – გვპასუხობს ჯ. ფიშერი. აკადემიური წერის ექსპერტებიც გვირჩევენ, რომ სათაური დავწეროთ ბოლოს, რადგან პირველი, რასაც მკითხველი წაიკითხავს, სათაურია. მასში უნდა აისახოს ნაშრომის თემა და კონცეპტუალური ჩარჩო, ამდენად ის უნდა ავაგოთ ძირითადი ტერმინებიდან, რომლებიც მანამდე შემოგვიხაზავს (თურაბიანი, 2003). სამი პირობითი სათაურიდან, როგორიცაა: 1. რისკი, 2. რისკის შეფასება, 3. ირაციონალური, თუმცა გეგმაზომიერი რისკის შეფასება: ვიზუალური წარმოსახვის როლი ფარდობითი რისკის გამოთვლაში – პირველს მკვლევარი ზუსტ, თუმცა ძალიან ზოგად სათაურად მიიჩნევს იმისთვის, რომ მოგვცეს ნაშრომის შესახებ ინფორმაცია; მეორეს – შედარებით კონკრეტულად, მესამეს კი – როგორც სათაურის, ასე ქვესათაურის გამოყენებად, რომლის შესაბამისად, მკითხველი წინასწარ იგებს, რა საკვანძო სიტყვები გამოჩნდება ნაშრომში. „როდესაც მკითხველი ხედავს, რომ სათაურში მოცემული ძირითადი სიტყვები კვლავ მეორდება შესავალში და შემდეგ ნაშრომში, უფრო მოსალოდნელია, იგრძნონ, რომ ნაშრომის ნაწილები ურთიერთდაკავშირებულია“. ორი ნაწილისაგან შემდგარი სათაურები ყველაზე გამოსადგია, ისინი იძლევა კარგ შესაძლებლობას, გამოვიყენოთ ძირითადი სიტყვები ძირითადი ცნებების წარმოსადგენად, გვირჩევს ქეით ლ. თურაბიანი. ვერაფერს ვიტყვით, პური მეპურემ უნდა გამოაცხოს, თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს ჰ. ლევინის ცნობილი პუბლიკაციაც: „სათაური, როგორც ლიტერატურული ჟანრი“ (1977).
მაგრამ მაინც, ეს დებულებები ესეების, რეფერატების, თეზისებისა და დისერტაციების ავტორებისთვისაა. ისე კი მხატვრული ტექსტის ავტორები თავისუფალნი რჩებიან სათაურის დაწერის დროის განსაზღვრაში. როდის სახელდეს „ენეიდა“, „ქებათა ქება“, „ილიადა“, „ჰამლეტი“ თუ „ოიდიპოსი“… ნაკლებად თუ იცის ვინმემ. რაც მთავარია, ეს ტექსტები დროს გადაედნენ როგორც „ერთი ტექსტის ორი ქვეტექსტი“ ან, შესაძლოა, ორი დამოუკიდებელი ტექსტიც (ლოტმანი, 1992) იმაზე უფრო, ვიდრე რომელიმე სამეცნიერო ტრაქტატის ვრცელი სახელწოდება, როგორც რუსთაველის კარგი შაირი, პასკალის ცნობილი პარადოქსი – უდროობის გამო ვრცლად ვწერეო.
თუკი ვინმეს ერთი ეპიზოდი, ერთი სიტყვა შთააგონებს წერას, ცხადია, მასზე უნდა დაწეროს. მაგ., „მებაღე“ ომის შემზარავ რეალობაზე შექმნილი ნაწარმოების სათაურია. რადიარდ კიპლინგის ვაჟი 1915 წელს ლუზის ბრძოლაში დაღუპულ 20000 მეომარს შორის აღმოჩენილა, რომელთა ცხედრები ვერ ამოიცნეს, საფლავიც ვერ იპოვეს. მოთხრობის წერა მამას იმავე ღამით დაუწყია, სახარებისეული სცენის ალუზიით, მარიამ მაგდალინელი ცარიელ აკლდამაში გადაგორებულ ლოდთან ატირებული იესოს ცხედარს რომ დაეძებს, თავად იესო მებაღე ჰგონია და ევედრება, ცხედარი დამიბრუნეო.
…
ძვირფას მკითხველს ალბათ ახსოვს ერთი ძველი ანეკდოტი, პროფესორი რომ ასპირანტს არიგებს, „როგორ ვზიდოთ წყალი საცრით“ ფრიად არამეცნიერული სათაურია, მაგას სჯობს „თხევად აგრეგატულ მდგომარეობაში მყოფი ნივთიერების პერფორირებულძირიანი ჭურჭლით ტრანსპორტირების პრობლემა და მისი გადაჭრის მეთოდოლოგია“ დაარქვაო, როგორ დასრულდა. ჰოდა სანამ საყვარელ მამიდებს მოიკითხავდეს ვინმე, მზამზარეული რეცეპტების გაცემას აჯობებს, სახელდების ვადაში არავინ შევზღუდოთ და ყველა სათაურს დროში გამართლება ვუსურვოთ.
გამოყენებული რესურსები:
- ქეით ლ. თურაბიანი, სახელმძღვანელო რეფერატების, თეზისებისა და დისერტაციების ავტორებისთვის, 2003.
- https://mastsavlebeli.ge/index1.php?action=page&p_id=19&id=480
- https://critical inquiry.uchicago.edu/past issues/issue/december 1984 v11 n2
- https://az.lib.ru/k/krzhizhanowskij_s_d/text_0292.shtml
