მონარქია (ბერძნ. μονάρχης: μόνος – ერთი, ერთადერთი; ἀρχων – მმართველი, ლიდერი) სახელმწიფო მმართველობის უძველესი ფორმაა, რომელიც გულისხმობს ძალაუფლების თავმოყრას ერთი ადამიანის, მეფის, ხელში. წინათ სახელმწიფოთა უმეტესობას მეფე მართავდა. თავდაპირველად მეფეს ხალხი ირჩევდა. მოგვიანებით მონარქებმა ძალაუფლების მემკვიდრეობით გადაცემა დაიწყეს. მეფეებს დიდი ძალაუფლება ჰქონდათ: გამოსცემდნენ კანონებს და იყვნენ მოსამართლეები. იმ დროს მონარქი აბსოლუტური მმართველი იყო. თუმცა მისი უფლებები ყველა ქვეყანაში განუსაზღვრელი არ ყოფილა. მაგალითად, შუმერთა მმართველის ძალაუფლებას ქალაქის თვითმმართველობა ზღუდავდა; რესპუბლიკის ნიშნები შეინიშნებოდა ათენსა და რომში („ათენის დემოკრატია“ – ძვ.წ. V-IV საუკუნეები და „რომის რესპუბლიკა“ – ძვ.წ. 510 წ.). ჯუჯა სახელწიფო სან-მარინო, რომელიც მე-4 საუკუნეში დაარსდა, უძველეს რესპუბლიკად ითვლება.
პარლამენტარიზმისა და ანტიმონარქიზმის აღორძინება ინგლისის პარლამენტში მომხდარი მოვლენებისა და საფრანგეთის რევოლუციის შემდგომ დაიწყო, თუმცა ქვეყნების უმრავლესობამ მმართველობის ფორმა მე-20 საუჯუნეში შეიცვალა. ცვლილება უკანასკნელად ნეპალის სამეფოში მოხდა 2011 წელს. რეფერენდუმის შედეგად ნეპალი რესპუბლიკად გამოცხადდა.
ამჟამად მსოფლიოში მონარქიის სამი ფორმაა გავრცელებული: კონსტიტუციური (საპარლამენტო), დუალისტური და აბსოლუტური.
მსოფლიოს მონარქიული ქვეყნები. ██ კონსტიტუციური მონარქია ██ სამეფოთა თანამეგობრობა ██ ნახევრად კონსტიტუციური მონარქია ██ აბსოლუტური მონარქია ██ მონარქია ზოგიერთ სუბნაციონალურ ერთეულში
როგორც რუკიდან ჩანს, კონსტიტუციური მონარქიის ქვეყნები უმთავრესად ევროპაშია: ანდორა, ბელგია, დანია, ლუქსემბურგი, ნიდერლანდები, ნორვეგია, ესპანეთი, შვედეთი… ანდორა საპარლამენტო სამთავროა (საპარლამენტო დემოკრატია) და ესპანეთისა და საფრანგეთის პროტექტორატს ექვემდებარება. ის უნიკალური მონარქიაა: სახელმწიფოს მეთაურები არიან ურხელის (ესპანეთი) ეპისკოპოსი და საფრანგეთის პრეზიდენტი.
ლიხტენშტაინის სამთავრო და მონაკოს სათავადო კონსტიტუციურ მონარქიებს წარმოადგენენ დუალისტური მონარქიის ნიშნებით. დუალისტური მონარქია მმართველობის არამდგრადი ფორმაა, რადგან მონარქიც და პარლამენტიც ყოველთვის ცდილობენ, უფრო მეტი ძალაუფლება მოიპოვონ. მონარქს სურს, თავისი ხელისუფლება აბსოლუტური გახადოს, ხოლო პარლამენტს – კიდევ უფრო შეზღუდოს მეფის ხელისუფლება და მონარქია საპარლამენტო ფორმაში გადაიყვანოს. ამიტომაცაა, რომ დუალისტური მონარქიის ჩვენება კონკრეტული ქვეყნის მაგალითზე არცთუ ადვილია, ვინაიდან ის ხან ერთი (აბსოლუტური მონარქიის), ხან მეორე (საპარლამენტო მონარქიის) ფორმისკენ იხრება.
მონაკოს თავადის უფლებები ფაქტობრივად შეუზღუდავია. 2002 წელს სათავადოს კონსტიტუციაში ცვლილებები შევიდა და საკანონმდებლო ორგანოს (ნაციონალური საბჭოს) უფლებები ოფიციალურად გაიზარდა. ლიხტენშტაინის სახელმწიფო მეთაურია თავადი. საკანონმდებლო ორგანო, ერთპალატიანი ლანდგატი, 25 დეპუტატისგან შედგება. აღმასრულებელ ორგანოს წარმოადგენენ მთავრობის მეთაური და 4 საბჭო. ქვეყნის მეთაურს, პრინცს, შეუძლია მთავრობისა და პარლამენტის დათხოვნა.
აზიის ქვეყნებიდან კონსტიტუციური მონარქია არის ბუტანში, კამბოჯაში, იაპონიასა და ტაილანდში.
ბრუნეი, ომანი, ყატარი და საუდის არაბეთი აბსოლუტური მონარქიის ქვეყნებია. არაბთა გაერთიანებული საემიროები ფედერაციული მოწყობის სახელმწიფოა, რომელიც 7 აბსოლუტური მმართველობის საამიროსგან შედგება.
ბრუნეი, საუდის არაბეთი და ვატიკანი აბსოლუტური თეოკრატიული მონარქიის ქვეყნებია, სადაც სახელმწიფოს მეთაური რელიგიური ლიდერია. საუდის არაბეთის კანონმდებლობა ყურანზეა დაფუძნებული. სახელმწიფოსა და მთავრობის მეთაურია მეფე, რომელიც ქვეყნის რელიგიური ლიდერიცაა. მონარქის ხელისუფლება თეორიულად მხოლოდ შარიათის წესებითაა შეზღუდული. არაბეთის უმაღლესი საკონსულტაციო საბჭო, მეჯლის აშ-შურა, 1992 წელს დაარსდა. ეს არის სახელმწიფო სათათბირო, რომლის კანდიდატებსაც თავად საუდის არაბეთის მონარქი არჩევს. აქამდე მის წევრებად მხოლოდ მამაკაცები ინიშნებოდნენ ოთხი წლის ვადით. ამჟამად, საუდის არაბეთის მეფის, აბდულას (აბდულაჰ ბინ აბდულ აზიზი), განკარგულებით, სახელმწიფოს 150–წევრიან უმაღლეს საკონსულტაციო საბჭოში 30 ქალი დაიშვება. პრეტენდენტმა ქალებმა არაერთი მოთხოვნა უნდა დააკმაყოფილონ. მაგალითად, მეჯლის აშ-შურას წევრობის უფლება მხოლოდ 30 წელს მიღწეულ ქალებს ექნებათ, რომლებიც თავიანთ პროფესიულ სფეროში მაღალი კვალიფიციურობით გამოირჩევიან.
ომანის სასულთნოშიც კონსტიტუციის მაგივრობას ყურანი ასრულებს.
ბაჰრეინი და ქუვეითი დუალისტური მონარქიის ქვეყნებია, მაგრამ მონარქები გარკვეულ ძალაუფლებას ინარჩუნებენ.
იორდანიასა და მალაიზიაში კონსტიტუციური მონარქიაა, მაგრამ მათი მონარქები გარკვეულ ძალაუფლებას კვლავ ინარჩუნებენ. მონარქი ნიშნავს მინისტრებს, აყალიბებს მთავრობას და ამაში პარლამენტს ანგარიშს არ უწევს, მთავრობა კი, თავის მხრივ, მხოლოდ მონარქის წინაშეა პასუხისმგებელი.
მაროკო, ლესოტო და სვაზილენდი (აფრიკა) კონსტიტუციური მონარქიებია. ლესოტოში მეფის ფუნქციები შეზღუდულია და საცერემონიო ფუნქცია აქვს. ის ნაციონალური ერთიანობის სიმბოლოს წარმოადგენს. სვაზილენდში კი აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლება მეფის ხელშია, რომელსაც პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის უფლებაც აქვს.
ტონგას სამეფო ოკეანეთში ერთადერთი მონარქიული ქვეყანაა, თუ არ ჩავთვლით თანამეგობრობის ქვეყნებს, სადაც სახელმწიფოს მეთაურად გაერთიანებული სამეფოს დედოფალი ითვლება. ტონგაში ეტაპობრივი პოლიტიკური რეფორმა ტარდება. კონსტიტუციის თანახმად, მეფის პიროვნება უზენაესია, ის ყველა ბელადისა და ტონგის მთელი ხალხის მეთაურია, მართავს ქვეყანას, მაგრამ პასუხისმგებლობას იღებენ მინისტრები.
ტონგას სამეფო
ინდონეზიის რესპუბლიკაში არის ყველაზე პატარა პროვინცია ჯოკიაკარტის სპეციალური რეგიონი, რომელიც კუნძულ იავაზე მდებარეობს. ის ერთადერთი პროვინციაა ინდნონეზიაში, რომელიც ჯერ კიდევ კოლონიალიზმამდელი მონარქიის გზით იმართება. ჯოკიაკარტის სულთანი პროვინციის მემკვიდრეობითი გუბერნატორია.
ჯოკიაკარტა (ინდონეზია)
ახალი ზელანდიის დაქვემდებარებაშია ტოკელაუ, რომელიც სამი ატოლისგან შედგება. დამოკიდებული ტერიტორიის სახელმწიფოს მეთაურია ახალი ზელანდიის მონარქი (დედოფალი ელისაბედ II). ატოლებს მართავს საბჭო, რომელშიც კუნძულების სამი ბელადი შედის. 2006-2007 წლებში ტოკელაუსთვის ახალი სტატუსის (თავისუფალი ასოციაცია) მისანიჭებლად რეფერენდუმი ორჯერ ჩატარდა, მაგრამ მოსახლეობის მხოლოდ 60%-მა დაუჭირა მხარი დამოუკიდებელი ასოციაციის შექმნას (საჭირო იყო მოსახლეობის 66%-ის მხარდაჭერა), ამიტომ ტოკელაუმ შეინარჩუნა ძველი სტატუსი: არათვითმართვადი ტერიტორია სხვისი მმართველობის ქვეშ.
ამჟამად ტოკელაუ ახალი ზელანდიის სამფლობელოა, იმართება 1948 წლის ტოკელაუს აქტისა და 1963–1999 წლებში მასში შესული შესწორებების საფუძველზე. ამ დოკუმენტის თანახმად, ახალი ზელანდია უზრუნველყოფს ტოკელაუს კუნძულების თავდაცვას.
უგანდის რესპუბლიკა (აფრიკა) დაყოფილია 80 ოლქად და 4 ადმინისტრაციულ რეგიონად – ჩრდილოეთ, აღმოსავლეთ, ცენტრალურ და დასავლეთ რეგიონებად. ოლქები სოფლებად და ქალაქებადაა დაყოფილი. ხშირად ოლქების სახელები მათი მნიშვნელოვანი კომერციული ცენტრებისა და ქალაქებისგან მომდინარეობს. ქვეყნის მმართველი ადმინისტრაციის პარალელურად შემორჩენილია 6 ტრადიციული ბანტუს სამეფო კულტურული ავტონომიებით: ტორო, ანკოლე, ბუსოგა, ბუნიორო, ბუგანდა და რვენზურურუ. ანკოლე არაოფიციალური დობილია ვენდურეს სამეფოსი, რომელიც ვიქტორიაში, ავსტრალიაში მდებარეობს. უგანდის მნიშვნელოვანი ქალაქებია: გულუ; ენტებე; კამპალა (დედაქალაქი);მასაკა; მბალე; მბარარა; სოროთი; ჯინჯა.
ბოტსვანის რესპუბლიკის ორპალატიანი პარლამენტის ერთ–ერთი პალატა ბელადთა პალატაა. ის შედგება 15 წევრისგან, რომელთაგან 8 დიდი ტომების ბელადები არისნ, 4 წევრია არჩეული, 3 – დანიშნული.
ზიმბაბვეშიც ორპალატიანი პარლამენტის ერთი სენატი ადგილობრივი ტომების ბელადებისგან (16 წევრი) შედგება.
ნიგერიის რესპუბლიკის ჩრდილოეთ ნაწილში მდებარეობს ისლამური სახელმწიფო სოკოტო, რომელიც 1800 წელს შეიქმნა. სოკოტოს ხალიფა მართავს. აქ შარიათის კანონები მოქმედებს. მე-20 საუკუნეში ნიგერიის შემადგენლობაში შესული სოკოტო დღესაც ინარჩუნებს ძალაუფლებას, როგორც მუსულმანების სულიერი წინამძღოლი.
განის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მდებარეობს ადრეფეოდალური სახელმწიფო აშანტი. მას კონსტიტუციით მინიჭებული აქვს ოლქის სტატუსი მონარქიის ნიშნებით.
