გალაკტიონ ტაბიძის პოეზიის სწავლება გარკვეულ სირთულეებთანაა დაკავშირებული: ამისთვის საჭიროა, მოსწავლეებმა იცოდნენ სიმბოლიზმის როგორც ლიტერატურული მიმდინარეობის კონცეპტუალური პრინციპები, წარმოდგენა ჰქონდეთ ბიბლიურ მეტაფორებსა და პარადიგმებზე და იცნობდნენ მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკოსებს. გასაოცარია ლექსის როგორც სემანტიკური, ისე მხატვრულ-გამომსახველობითი სამყარო. მისი იდეური გააზრების შესახებ ბევრი დაწერილა და კიდევ დაიწერება. აი, რამდენიმე თვალსაზრისი: „სული, ვედრებით განაოცები, შენს ფერხთქვეშ კვდება, როგორც პეპელა“ სიმბოლოა ადამიანის ბედისადმი დამორჩილებისა, ბედისა, რომელიც მოკლებულია სულიერ ძალებს“ (ი. ლორთქიფანიძე, „გალაკტიონ ტაბიძე“, თბ., 1988, გვ. 155); „გალაკტიონ ტაბიძის პოეტური ინდივიდუალობაც – მის მთელ რიგ, ქართული პოეზიის კლასიკად ქცეულ ქმნილებებში – აღბეჭდილია სულიერი უთვისტომობისა და მიუსაფრობის ნიშნით. მისი მუზაც ხშირად ისევე აფორიაქებული და თავდავიწყებამდე სასოწარკვეთილია, როგორც „სულო ბოროტოს“ ავტორისა: „შეხედე, დასტკბი, ჩემი თვალები…“ (გურამ ასათიანი, „საუკუნის პოეტები“, თბ., 1988, გვ. 343); „სილაში ვარდი იმავე ასოციაციას აღძრავს, რასაც სილამაზე, მშვენიერება, რომელსაც აღარ კვებავს სიყვარული, როგორც დედა მშვენიერებისა“ (ნოდარ გრიგალაშვილი, „სკოლაში შესასწავლი ქართველი მწერლები“, თბ. 1997, გვ. 289); ავთანდილ ნიკოლეიშვილს გალაკტიონის ეს პოეტური შედევრი „ღვთისმშობელთან ადამიანური გაპაექრებისა და ცხოვრებისეული ამაოების წინააღმდეგ გალაშქრების ერთ-ერთ ყველაზე დრამატულ გამოვლინებად“ მიაჩნია ქართულ პოეზიაში (ა. ნიკოლეიშვილი, „ქართული ლიტერატურა, XI კლასი, ქუთაისის სახ. უნივერსიტეტი, გვ. 198); „ეს არის ანაბეჭდი, რომელმაც ეჭვქვეშ დააყენა საუკუნეობით ჩამოყალიბებულ-განმტკიცებული ქრისტიანული მრწამსი და ცხოვრების საზრისად წარმავლობის ყოვლისდამთრგუნველი იდეა აღიარა“ (რ. დევდარიანი, წერილები. ქუთაისი, 2010 წ., გვ. 76); ან კიდევ: ,,გალაკტიონის უმშვენიერეს ლექსში ,,სილაჟვარდე, ანუ ვარდი სილაში“ წარმოჩენილია აფორიქებული ლირიკული გმირი, ხსნის გზა და საშველი რომ ვერ უპოვია და იტანჯება“ (მაია ჯალიაშვილი, ლალი დათაშვილი, „უახლესი ქართული ლიტერატურა“, თბ., 2011, გვ. 31). კიდევ შეიძლება მაგალითების მოხმობა, მაგრამ ყველა ნააზრევი საბოლოოდ ერთ საერთო შეხედულებამდე დადის: ლექსში წარმოჩენილია პოეტის მარტოობა და სულიერი კრიზისი, ამ კრიზისის ახსნას კი, ძირითადად, ასეთი საფუძველი აქვს – უღმერთო, ათეისტური ეპოქის გავლენა პოეტის მყიფე შინაგან სამყაროზე. რა თქმა უნდა, ასეა, მაგრამ ცნობილია, რომ რაც უფრო დიდია ნაწარმოები, მით უფრო მეტად იძლევა ახლებური წაკითხვის საშუალებას. ვფიქრობ, გალაკტიონის „სილაჟვარდე ანუ ვარდი სილაში“ სწორედ ასეთი ლექსია.
პოეტური ტექსტის უკეთ აღსაქმელად აუცილებელია გამოვყოთ სიმბოლისტურ-მეტაფორული სახეები, გავშიფროთ კოდირებული შინაარსის მქონე ტაეპები, რის შემდეგაც მისი ახლებური გააზრების საშუალება მოგვეცემა. ამისთვის მოსწავლეებს შეიძლება შევთავაზოთ სქემა /ციტატა/მხატვრული ხერხი/გააზრება/.
| ციტატა | მხატვრული ხერხი | გააზრება |
| დედაო ღვთისა, მზეო მარიამ! | მეტაფორა | მზე მარიამ ღვთისმშობლის ძალზე ცნობილი რელიგიური მეტაფორაა, თუმცა იგი, საზოგადოდ, ღვთის ხატია არა მარტო ქრისტიანულ, არამედ სხვა რელიგიებშიც. თუ გავიხსენებთ, რომ ღვთისმშობლის ღვთაებრივი ჰიპოსტასი სულიწმიდაა, ნათელი გახდება, რომ ლირიკული გმირი უფლის წინაშე დგას და მას ესაუბრება. ამავე დროს მისთვის უფრო ახლობელი ღვთის ქალური ასპექტია, როგორც მარადიული დედისა და მარადქალურობის სიმბოლო.
|
| ვარდი
|
სიმბოლო | სიყვარულის, მშვენიერების აღმნიშვნელია. |
| ნაწვიმარ სილაში ვარდი
|
სიმბოლო | გამოხატავს უნაყოფობას, შეურაცხყოფილ, დაკარგულ სიყვარულს. |
| სიზმარი | სიმბოლო | არარეალურობის, მოჩვენებითობის, სულის ილუზორული თავისუფლების გამომხატველია. „სიზმარიან ჩვენებით, ჩემი ლურჯა ცხენებით…“ („ლურჯა ცხენები“) |
| შორეული ცის სილაჟვარდე | სიმბოლო | სიმბოლოა მიღმური, ირეალური, იდეალური, ღვთაებრივი მხარისა, რომელიც ყოველთვის მიუღწეველია. ამიტომაცაა იგი შორეული. ბარათშვილიც ხომ ასე მიისწრაფოდა მიღმური მხარისკენ. გავიხსენოთ ლექსი „შემოღამება მთაწმინდაზედ“ – აქ პოეტი აბობს: „გულის-თქმა ჩემი შენს იქითა… ეძიებს სადგურს, ზენაართ სამყოფს, რომ დაშთოს აქ ამაოება… მაგრამ ვერ სცნობენ, გლახ, მოკვდავნი განგებას ციურს“. |
| ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ გალაკტიონისთვის ცხოვრება – ესაა დაკარგული სიყვარულის ტრაგიკული განცდა, სულიერი თავისუფლების შეგრძნება და მუდმივი სწრაფვა იდეალური მხარისკენ, ღმერთისკენ, პოეზიისკენ.
გამოიყოფა სამი მთავარი რამ მის ცხოვრებაში: სიყვარული, თავისუფლება და პოეზია, რომელიც ღვთაებრივია. |
||
| შემოიღამებს მთის ნაპრალები
|
მეტაფორა | შემოღამება აქ ფიზიკურთან ერთად სულიერი შემოღამების მნიშვნელობითაც შეიძლება გავიგოთ და გამოხატავს უღმერთობის, სასოწარკვეთის, ცოდვით დაცემის, განწირულობის განცდას. |
| და თუ როგორმე ისევ გათენდა | მეტაფორა | საკუთარ თავში ღვთის ხელახალ შეგრძნებასა და დაბრუნებაზეა საუბარი, სულიერ გათენებაზე, იმედის, სასოების გაჩენაზე. |
| ღამენათევი და ნამთვრალევი | ეპითეტები | ფრაზა, რომელსაც შეცდომით მოიაზრებენ მეტაფორად. ეს სიმთვრალე თითქოს შემოქმედებით თრობაზე უნდა მიანიშნებდეს და არა ღვინით თრობაზე (მ. ჯალიაშვილი, „ქართული ლიტერატურა, თბ., 2011, გვ. 32), არადა სულაც არ იქნებოდა გასაკვირი რეალური სიმთვრალე, მით უმეტეს – გალაკტიონისთვის. ნოდარ ტაბიძე იგონებს: „ზოგჯერ გვინდა, რომ გალაკტიონი სხვადასხვაგვარად წარმოვსახოთ და ლეგენდები იქმნება. ალბათ, გახსოვთ, გავრცელებულია ერთ-ერთი სიტუაციის აღწერა, რომ ერთხელ გალაკტიონი დუქანთან მივიდა, მოითხოვა ლუდი და არაყი. ოთხი ჭიქა გაავსეს. გალაკტიონმა ჩააპირქვავა ჭიქა, მოისვა წვერზე ხელი და თქვა: „ასე აჯობებს, მთვრალი ვეგონები ხალხსო“. ეს არის ლეგენდა, რომელიც შეთხზა ხალხმა. გალაკტიონი დაავადებული იყო. რომ დაიწყებოდა ეს საშინელი სიტუაცია, ის დილიდან საღამომდე სვამდა. ამ დროს ერთი ჭიქა საკმარისი იყო, რომ დამთვრალიყო. ერთადერთი გზა იყო მისი სამკურნალო კომბინატში მოთავსება. წავიყვანდით იქ, დავაწვენდით და გამოკეთდებოდა – ერთ წვეთს არ დალევდა ამის შემდეგ, მაგრამ მერე ისევ აწყენინებდნენ, გააბრაზებდნენ და ისევ იწყებდა სმას“, – და იქვე აგრძელებს: „გალაკტიონს არ უნდა შელამაზება, გალაკტიონი იმდენად დიდია, რომ მას ახსნა უნდა! (https://www.galaktion-tabidze.narod.ru/nodar_tabidze.htm)
ამრიგად, ეს ფრაზა პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა გავიგოთ და იგი გამოხატავს პოეტის ბოჰემურ ცხოვრებას, შემოქმედებით წვას, სიმთვრალეს, რომელსაც თან ახლავს სულიერი დაცემის, ცოდვის შეგრძნება და საოცარი სასოწარკვეთა. |
| დაღლილ ქალივით მივალ ხატებთან
|
შედარება,
ალუზია |
არსებობს მოგონება, რომლის მიხედვით, გალაკტიონმა ერთხელ ტაძარში მხურვალედ მლოცველი მეძავი ქალი ნახა (მ. ჯალიაშვილი, იქვე, გვ. 33), თუმცა ამას სულაც არა აქვს არსებითი მნიშვნელობა; ეს ალუზიაა მრუში დედაკაცისა, რომლის სახეშიც მარიამ მაგდალინელის სახე შეიძლება დავინახოთ. მრუშ დედაკაცში კი, ზოგადად, ადამიანური ცოდვებით დაცემული სული მოიაზრება. |
| მე მივეყრდნობი სალოცავ კარებს
|
ალუზია
|
კარებთან და არა საკურთხეველთან დგომა პოეტის უდიდეს სინანულზე მეტყველებს. აქ შეიძლება მეზვერესა და ფარისევლის იგავი გავიხსენოთ. სწორად შენიშნავს ქ-ნი მაია ჯალიაშვილი: გალაკტიონი „სიღრმეში არ შედის ფარისეველივით, მეზვერესავით ინანიებს საკუთარ ცოდვებს“ (უახლესი ქართული ლიტერატურა, თბ. 2011 წ., გვ. 33). ადამიანს მხოლოდ საკუთარი ცოდვილობის უდიდესი შეგრძნებით შეუძლია მონანიება. გალაკტიონიც ხომ ამისთვის მივიდა ტაძრად: „და თუ როგორმე ისევ გათენდა…“
|
| შემოიჭრება სიონში სხივი | მეტაფორა | ძე ღმერთის მეტაფორაა. სიონში უფალი შემოდის უხილავად, პოეტი გრძნობს მის ძალას. |
| და თეთრ ოლარებს ააელვარებს
|
ალუზია | ოლარქვეშ ამბობენ აღსარებას, ამ ოლარით მყარდება კავშირი სააქაოსა და საიქიოს შორის. ლირიკული გმირიც მზადაა წრფელი აღსარების სათქმელად, მზადაა უფალთან შესახვედრად. თუმცა მოულოდნელად წრფელი აღსარება საშინელ ყვედრებად, ირონიად და ჩივილად გადაიქცევა მომდევნო ტაეპებში. |
| დაჭრილი გედი
|
მეტაფორა |
პოეტის აღმნიშვნელია, ჯერ კიდევ აკაკი წერეთელმა შემოიტანა ქართულ პოეზიაში („ქებათა ქება“), თუმცა გალაკტიონთან ეს გედი დაჭრილია, რაც დამსხვრეული ჭაბუკური ოცნებების, იმედგაცრუების გამომხატველია. აქ შეიძლება პარალელი გავავლოთ ბარათაშვილის ლექსთან „სულო ბოროტო“ – ბართაშვილიც ხომ ჭაბუკური ოცნებებისა და რწმენის დამსხვრევაზე ლაპარაკობს: „რისთვის მომიკალ ყმაწვილის ბრმა სარწმუნოება?“ |
| ოცნების ბაღით | სიმბოლო | სიმბოლოა ბავშვური სიწრფელის, სილაღის, საზოგადოდ, ბავშვობის. (გავიხსენოთ ბარათაშვილის „ხმა იდუმალი“: „დავშთე ადგილი, სადაცა წრფელი რბიოდა ნათლად დრო ყმაწვილობის“). „ოცნების ბაღში სამოთხის ყოფა, ედემის ბაღიც მოაიზრება“ (რ. დევდარიანი, „წერილები“, 2010 წ., გვ. 88); დაჭრილი გედი ოცნების ბაღიდან – ბავშვობიდან წამოსული, სიყმაწვილის ოცნებებდაკარგული, იმედდამსხვრეული პოეტია. ამავე დროს, ეს ალუზიაა სამოთხოდან გამოძევებული პირველი ადამიანებისა. |
| ყმაწვილურ ბედის დაღლილ ხელებით წამებულ სახით | სიმბოლო | იმავეს გამომხატველია, რისიც „გედი დაჭრილი ოცნების ბაღით“: დაჭრილი გედი მოდის ოცნების ბაღიდან – ბავშვობიდან. |
| ცვრებით, იებით | სიმბოლო | სიმბოლოა სიწმინდისა, სიწრფელისა, („ცვარი ქრისტეს პარადიგმული სახეა, ყვავილი (ია) – ღვთაებისა, ხანაც ღვთისმშობლისა ან ანგელოზისა“ (რ. დევდარიანი, იქვე, გვ. 89)), თუმცა ეს ბავშვური ცრემლი შურისძიების ცრემლებმა შეცვალა იქვე: „სავსეა ცრემლთა შურისძიებით!“ |
| დასტკბი! ასეა ყველა მგოსნები?
შენს მოლოდინში ასეა ყველა? |
რიტორიკული კითხვები | ეს კითხვები პასუხს კი არ მოითხოვს, არამედ შეიცავს: გალაკტიონის აზრით, დიახ, ასეა ყველა მგოსანი, საზოგადოდ, ყველა ხელოვანი. უფალთან მიახლოების დაუცხრომელი სურვილი და მოლოდინი თან ახლავს შემოქმედებით პროცესს, როგორც ჭიდილს წარმავლობის ნისლთან, როგორც კოჭლი იაკობის ბრძოლას თავის მრისხანე ღმერთთან (გამსახურდია). გაიხსენოთ: „ლექსს მე ვუწოდებ მოვარდნილ მეწყერს, რომ გაგიტანს და ცოცხლად დაგმარხავს“ (ტიციან ტაბიძე), ან კიდევ: „მაგრამ არ არის ტანჯვა უფრო უზარმაზარი, როგორც პოეტის შთაგონებით დასნეულება“ (პაოლო იაშვილი). ვაჟა–ფშაველა ასე გამოხატავს ამ გაუსაძლის ტკივილს: „როცა გულს ცეცხლი ედება, გონება მსჯელობს საღადა“. თავისი ტანჯვითა და სულიერი გვემით ეს ტკივილი ჯვარცმის ტოლფასი ხდება. |
| სული, ვედრებით განაოცები | ეპითეტი | პოეტი თავადვეა გაოცებული იმ მოულოდნელი გარდასახვით, რაც მასში მოხდა; აღსარების ნაცვლად – ჩივილი, ზიარებისა და სასუფევლის ნაცვლად – ჯოჯოხეთი. აკი ამბობს კიდეც: „ვით სამოთხიდან ალიგიერი, მე ჯოჯოხეთით ვარ დაფარული!“ |
| შენს ფერხთქვეშ კვდება, როგორც პეპელა. | შედარება | ღვთისმშობლის ფეხქვეშ მკვდარი პოეტი თავს პეპელას ადარებს. აქ არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს ფარვანისა და სანთლის პარადიგმა: სანთელზე ცალმხრივად შეყვარებული ფარვანა თავს იკლავს მისივე ცეცხლში. ამდენად, ღვთისმშობლისაგან მიტოვებული, მისი ლოდინით დაღლილი პოეტი ცალმხრივად შეყვარებულ ფარვანასავით კვდება სატრფოს ფეხქვეშ, ეს სატრფო კი მარადი დედა, ღვთისმშობელია. |
| სად არის ჩემთვის სამაგიერო? საბედნიერო სად არის სული? | რიტორიკული კითხვები | მართლაც, არ არსებობს პოეტისათვის სამაგიერო ბედნიერება, ცალმხრივი სიყვარული განწირულია დასაღუპავად, პოეტი ვერ ეღირსა სიმშვიდეს, ღვთის მოლოდინში გათეული ღამეები, რომლებიც შემოქმედებითი წვის გამო ენით აუწერელი ტკივილებითაა სავსე, პასუხგაუცემელი დარჩა. პოეზიასთან ზიარება უფალთან შეხვდრას გულისხმობს, ეს კი თავისთავად მიღმურ სამყაროში გადასვლას მოასწავებს. ბარათშვილი გავიხსენოთ: „მაგრამ შენამდინ ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან“. მიღმურის მიღწევის, ბედის საზღვრის გადალახვის თავგანწირული სურვილით შეპყრობილთათვის საშველი არ არსებობს, ეს მარადიული სწარფვაა, რომელსაც დასასრული არ გააჩნია. „სულს სწყურია საზღვარი, როგორც უსაზღვროებას…“ (გალაკტიონი), ადამიანი ხომ „აღუვსებელი საწყაულია“ (ბარათაშვილი)… ყოველი მიღწეული სიმაღლე ახლის დასაწყისი ხდება. ამიტომაც ბედნიერება არ არსებობს, ის მხოლოდ წამიერი შეგრძნებაა ფაუსტური ადამიანებისთვის. |
| განსასვენებელ ზიარებაზე
ჩემთან არ მოვა შენი ხსენება!
|
კოდირებული შინაარსის ფრაზა | ლირიკული გმირი უარს ამბობს, უკანასკნელ, განსასვენებელ ზიარებაზე ღვთისმშობლის სახელი ახსენოს, არ სურს, სული ჩააბაროს, მიანდოს მას. ღვთისგან საბოლოო განდგომის ეს მკრეხელური მოწოდება მტკიცე და შეუვალია. აქ გალაკტიონი ეწინააღმდეგება ბარათაშვილის პოზიციას ლექსიდან „სულო ბოროტო“: თუ ბარათაშვილი განდევნის ბოროტ სულს („განვედი ჩემგან, ჰოი, მაცდურო, სულო ბოროტო!“), გალაკტიონი, პირიქით, უარს ამბობს ღვთისმშობლის, იმავე ღვთის შემწეობაზე და, გაგულისებული, სულს არ აძლევს მას. |
| გამაქანებენ სწრაფი ცხენები!
|
სიმბოლო | სწრაფი ცხენები იგივე ლურჯა ცხენებია, გალაკტიონისთვის მუზის, პოეზიის სიმბოლო. გალაკტიონი მიჰყვება ლურჯა ცხენების უსასრულო სრბოლას, ისე როგორც ბარათაშვილი მიჰყვებოდა მერნის ჭენებას. იგი მზადაა, შეეწიროს თავის შემოქმედებით დემონს, რომელიც მსხვერპლად სიცოცხლეს ითხოვს. „ბაირონის კაენმა ამისთვის ლუციფერი აირჩია, გოეთემ „ფაუსტში“ – მეფისტოფელი და ჩვენმა პოეტმა – მერანი, ე. ი. თავისი სულის ქროლვა“, – წერდა ილია ჭავჭავაძე თავის დროზე. სწორედ ამ გზის გაგრძელებაა გალაკტიონის ლურჯა ცხენებიც.
ლურჯი ზეციური საუფლოს, ღვთაებრივი სამყოფლის, პოეზიის ფერია („ცისა ფერს, ლურჯსა ფერს…“ – ბარათაშვილი), ცხენი კი დემონურ ძალთა განმასახიერებელია, დიონისური ადამიანის ატრიბუტი“ (ს. სიგუა, გამსახურდიას პროზის სტრუქტურა, თბ., 1989 წ., გვ. 177-179). „სიმბოლური აზროვნებით, მხედარი ადამიანის სულია, ცხენი კი – მისი სხეული. მხედარი (რაინდი) არის სიმბოლო უფლისა, მეუფისა, პატრონი ლოგოსი, პატრონი ცხენისა, რომელსაც ხედნის, როგორც სული სხეულს“ (ზ. გამსახურდია, „ვეფხისტყაოსნის სახიმეტყველება“, თბ., 1991. გვ. 164). ამრიგად, გალაკტიონი სულს პოეზიას სწირავს და პირველი სტროფის გამეორებით თითქოს კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს, რომ მის ცხოვრებაში მთავარი სწორედ ესაა: სიყვარული, თავისუფლება და პოეზია. ხოლო ღვთისმშობელთან დაპირისპირება ისე უნდა გავიგოთ, როგორც ღმერთთან მებრძოლი იაკობის პარადიგმა „დიდოსტატის მარჯვენაში“. ესაა ღმერთთან ჭიდილი მისი შეცნობის მასთან მიღწევის, მიახლოების მიზნით, ე. წ. „კეთილი ღვთისმებრძოლობა“, თეოზისის, განღმრთობის გზა, რომელიც დამახასიათებელია ხელოვანთათვის და რომელიც მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. |
ხელოვნება სიცოცხლეს მოითხოვს მისი შემქმნელისგან. არსებობს ერთი საინტერესო მესხური თქმულება: მომღერალი თავისი სიმღერისგან დაიწვება; მისი სატრფო, რომელიც საკუთარი თმით ფერფლის შეგროვებას დაიწყებს, ნაპერწკლიდან გაღვივებული ცეცხლის მსხვერპლი ხდება. ასე რომ, ხელოვნება იწირავს არა მარტო ხელოვანს, არამედ იმასაც, ვისაც ეს ხელოვნება უყვარს და ესმის. გალაკტიონმა საკუთარი აღსასრულით დაადასტურა ეს. არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს „დიდოსტატის მარჯვენის“ ბოლო თავი, სადაც არსაკიძის სიკვდილის სცენაა აღწერილი. არსაკიძეც ხელოვნებას აძლევს სულს, იგი არც მელქისედეკის სახით მის წინაშე მოვლენილ რელიგიურ დოგმატიზმს ეწირება და არც სიყვარულს. „ცრემლმა იწვიმა კონსტანტინეს თვალთაგან, მაგრამ ვერც საყვარელს მისცა მან სული, რადგან სვეტიცხოვლისათვის შეეწირა იგი“ (კ. გამსახურდია, ,,დიდოსტატის მარჯვენა“. თხზულებანი, ტ. V, 1996 წ., გვ. 324). „ხელოვნება გულის სისხლს მოითხოვს საფასად, თუ მთელი ჯანი არ შეალიე ამ სასტიკ ბომონს, არაფერი გამოგივა ხელიდან“ (იქვე, გვ. 167). გალაკტიონის ამ ლექსის მთავარიც სათქმელიც სწორედ ესაა, პოეტმა გვიჩვენა შემოქმედებითი პროცესის მთელი სირთულე და მეტაფორულ-სიმბოლისტური სახეებით დაგვანახა, რომ „ხელოვნებაა თავად უკვდავება“.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ი. ლორთქიფანიძე, „გალაკტიონ ტაბიძე“, თბ., 1988
- გურამ ასათიანი, „საუკუნის პოეტები“, თბ., 1988
- ა. ნიკოლეიშვილი, „ქართული ლიტერატურა“, XI კლასი, ქუთაისის სახ. უნივერსიტეტი
- რ. დევდარიანი, „წერილები“. ქუთაისი, 2010
- მაია ჯალიაშვილი, ლალი დათაშვილი, „უახლესი ქართული ლიტერატურა“, თბ., 2011
- ს. სიგუა, „გამსახურდიას პროზის სტრუქტურა“, თბ., 1989
- ზ. გამსახურდია, „ვეფხისტყაოსნის სახიმეტყველება“, თბ., 1991
- კ. გამსახურდია, „დიდოსტატის მარჯვენა“, თხზულებანი, ტ. V, თბ., 1996
- ინტერვიუ ნოდარ ტაბიძესთან https://www.galaktion-tabidze.narod.ru/nodar_tabidze.htm
