გეოგრაფიის სწავლებისას მეტად მნიშვნელოვანია სწავლების ისეთი მეთოდების, ხერხებისა და ფორმების გამოყენება, რომლებიც ხელს უწყობენ მოსწავლეთა შემეცნებითი საქმიანობის გააქტიურებას, გეოგრაფიული ცოდნის ათვისების ეფექტურობას და გეოგრაფიული უნარ-ჩვევების ფორმირებას. შემეცნებითი საქმიანობის გააქტიურება გაკვეთილის მიზნებიდან გამომდინარე სწავლების სხვადასხვა მეთოდების გამოყენებითაა შესაძლებელი. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.
”პარადოქსი”
მეთოდის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ახალ მასალაზე გადასვლამდე მასწავლებელი მოსწავლეებს უყვება ამ მასალასთან დაკავშირებულ პარადოქსული შინაარსის რაიმე მაგალითს ან გეოგრაფიულ ამოცანას. ამასთან მან აუცილებლად უნდა აღნიშნოს, რომ ეს მოვლენა შესაძლებელია აიხსნას მეცნიერულად და გაკვეთილზე ნასწავლი ახალი მასალა მათ ამაში დაეხმარება. ასე მაგალითად, მე-7 კლასში თემა ”ატმოსფერო” შესაძლებელია დაიწყოს ასეთი ამბის მოყოლით: ”იცით, რომ 2005 წელს სერბეთში წვიმის დროს წყლის წვეთებთან ერთად ციდან ბაყაყები ცვიოდა, ხოლო 2011 წელს ინგლისში, პატარა დასახლება კოვენტრიშიკი ვაშლები”. ბუნებრივია, მოსწავლეები დაინტერესდებიან ამ პარადოქსული მოვლენით და შეეცდებიან მის ამოხსნას.
ან თემა ”მიწისძვრების” ახსნამდე მოსწავლეებს მოვუყვეთ ასეთი პატარა ამბავი: ”აშშ-ში კალიფორნიის შტატში მცხოვრებ ყველა ოჯახში ინახება წითელი ჩანთა, რომელშიც აწყვია სხვადასხვა ნივთი. ამ ნივთების არა მარტო დანიშნულება, არამედ მოხმარებაც ყველამ – მოზრდილმაც და ბავშვმაც კარგად იცის. რა დევს ამ ჩანთაში? რისთვის სჭირდებათ ეს ჩანთა კალიფორნიის მცხოვრებლებს? დედამიწაზე კიდევ სად დასჭირდებათ ადამიანებს ასეთი ჩანთები?
გაიხსენე სილუეტი
ეს ხერხი მეტად ეფექტურია გეოგრაფიული რუკის შესწავლისას. იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ მოსწავლეებმა გეოგრაფიული ობიექტი უნდა ამოიცნონ კონტურის, ანუ სილუეტის მიხედვით. მაგ; მოცემული გეოგრაფიული ობიექტების სილუეტებს მიუწერეთ სახელები:
იპოვე საერთო
მოსწავლეებს ეძლევათ ორი შემთხვევით შერჩეული გეოგრაფიული ობიექტი. მოსწავლემ უნდა მოძებნოს რაც შეიძლება მეტი მსგავსება მათ შორის. მაგ; კალიფორნიის ნახევარკუნძულიო და ქ. ვოლგოგრადი. ერთი შეხედვით ამ ორ გეოგრაფიულ ობიექტს არაფერი აქვთ საერთო, მაგრამ უფრო დაწვრილებითი დაკვირვებისას შესაძლებელია რამდენიმე საერთო ნიშნის მოძებნა:
- ორივე ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში მდებარეობს;
- ორივე ობიექტს კვეთს + 24°С -იანი იზოთერმა;
- ორივე სიტყვაში გვხდება ასეობი „ო“, „ლ“, „ა
და „ი“; - ორივე ხმელეთის ნაწილია;
- ორივეგან ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა 300-400 მმ-ია.
ანალოგების მოძებნა
მასწავლებელი ასახელებს რომელიმე გეოგრაფიულ ობიექტს და მოსწავლეებმა უნდა მოძებნონ მისი რაც შეიძლება მეტი გეოგრაფიული ანალოგი რაიმე ნიშნის მიხედვით. მაგალითისთვის ავიღოთ ქალაქი რიო-დე-ჟანერო. მისი ანალოგებია:
რიო-დე-ჟანერო – რიგა (ორივე „რ’’ ასოთი იწყება);
რიო-დე-ჟანერო – სტამბული (ორივე ყოფილი დედაქალაქია);
რიო-დე-ჟანერო – კოპენჰაგენი (ორივე ზღვის სანაპიროზე მდებარეობს);
რიო-დე-ჟანერო – კეიპტაუნი (ორივე სამხრეთ ნახევარსფეროში მდებარეობს);
რიო-დე-ჟანერო – ჰავანა (ორივე ტროპიკულ სარტყელში მდებრეობს);
რიო-დე-ჟანერო – ლისაბონი (ორივე ქალაქის მოსახლეობა პორტუგალიურ ენაზე ლაპარაკობს);
რიო-დე-ჟანერო – ვენეცია (ორივე ქალაქი ცნობილის თავისი კარნავალებით).
ჰორიზონტის მხარეები, ანუ მოქაჩე ჯაჭვი
ეს სტრატეგია გვეხმარება სივრცობრივი ცნობიერების ფორმირებასა და რუკის კითხვაში. მასწავლებელი მოსწავლეებს აძლევს გეოგრაფიული ობიექტების ჩამონათვალს და დავალებას – დაალაგონ ისინი ჩრდილოეთიდან სამხრეთის მიმართულებით. მაგ; ტიბეტის მთიანეთი, დეკანის ზეგანი, ტიან-შანის მთები, დასავლეთ ციმბირის დაბლობი, ყაზახეთის წვრილგორაკები, ჩრდილოეთის მიწის არქიპელაგი, არაბეთის ნახევარკუნძული.
კიბე
ამ სტრატეგიის გამოყენებით ვამოწმებთ, როგორ შეუძლიათ მოსწავლეებს გეოგრაფიული ობიექტების რანჟირება. გეოგრაფიული ობიექტები შეიძლება იყოს მთები, მდინარეები, მწვერვალები, ზღვები, კუნძულები, ნახევარკუნძულები, ქვეყნები, ქალაქები და სხვ., ხოლო რანჟირების კრიტერიუმი – შესაბამისი. მაგ; დაალაგეთ ქვემოთ ჩამოთვლილი მთები სიმაღლის ზრდის (ან სიმაღლის კლების) მიხედვით: ჰიმალაი, ალპები, კავკასია, ანდები, ურალის მთები.
რომელია ზედმეტი?
მასწავლებელი მოსწავლეებს აძლევს გეოგრაფიული ობიექტების ჩამონათვალს და დავალებას – მოძებნონ მათ შორის ზედმეტი და დაასაბუთონ პასუხი. მაგ; 1. ურალის მთები, აპალაჩები, ანდები, დიდი წყალგამყოფი ქედი, სკანდინავიის მთები. ზედმეტია ანდები, რადგან ის ახალგაზრდა ნაოჭა მთებია, დანარჩენები კი ძველ მთებს წარმოადგენენ. მაგ; 2. მონღოლეთი, ალბანეთი, ჩინეთი, თურქეთი. ზედმეტია ალბანეთი, რადგან ის ევროპაში მდებარეობს, დანარჩენი ქვეყნები კი – აზიაშია.
შეადგინე სამციფრა რიცხვი
მასწავლებელი მოსწავლეებს აძლევს რიგითი ნომრით აღნიშნულ სხვადასხვა კონტინენტის გეოგრაფიულ ობიექტებს. მათი გამოყენებით მოსწავლეებმა უნდა შეადგინონ სამციფრა რიცხვი, ისე, რომ ეს რიცხვი მათ შორის კავშირს ასახავდეს, მაგ; 1. კავკასიონი; 2. აკონკაგუა; 3. ორისაბა; 4. კოტოპახი; 5. ანდები; 6. მყინვარწვერი. 7. კორდილიერები; 8. იალბუზი; 9. დენალი (ყოფილი მაკ-კინლი). პასუხი: 186. 1 – კავკასიონი, 8 – იალბუზი, 6 – მყინვარწვერი.
დააჯგუფე სიტყვები
მოსწავლეებს ეძლევათ გეოგრაფიული ობიექტების ჩამონათვალი. მათ ისინი უნდა დააჯგუფონ რაიმე ნიშნის მიხედვით. რაც მეტი ნიშნის მიხედვით მოხდება მათი დაჯგუფება, მით უკეთესია. მაგ; ბრაზილია, ბოლივია, კორდილიერები, ამაზონი, სენეგალი, ნიგერი, იგუასუ, მისისიპი, ენისეი, ჰიმალაი, მონ-ბლანი, ობი, რუმინეთი, იტალია, ჩადი, სომალი, კონგო, ვიეტნამო, ფლორიდა, ანდები, ნილოსი, ეკვადორი, ფინეთი, ატაკამა, დიდი ბრიტანეთი, ჰეკლა, იალბუზი, კავკასია, დუნაი, რეინი, ბოდენი, ალპები, ისრაელი, საჰარა, ატაკამა და სხვ.
დაჯგუფება შეიძლება მოხდეს შემდეგი ნიშნების მიხედვით: კონტინენტებზე მდებარეობა, ობიექტის რაობა (ქვეყანა, მდინარე, ტბა, ვულკანი და სხვ.), ნახევარსფეროში მდებარეობა და ა.შ.
მოგზაურობა დაკარგულ გზებზე
მოსწავლეებს ეძლევათ ტექსტი, სადაც გეოგრაფიული ობიექტების ნაცვლად ციფრები წერია. მათ რუკის დახმარებით უნდა დაადგინოთ ამ ობიექტების სახელწოდებები და ციფრების მაგივრად ჩაწერონ. ქვემოთ მოცემულია ტექსტი, ხოლო პასუხი ასე ჩაიწერება: 1 – ჩრდილოეთი ამერიკა; 2- კანადა; 3- აშშ; 4- კ. ვიქტორია და ა.შ.
მოგზაურობა დედამიწის ყველაზე ჩრდილოეთით მდებარე კონტინენტიდან (1) იწყება, რომლის დიდი ნაწილი ფართობით მსოფლიოს ორ უდიდეს ქვეყანას (2,3) უკავია. მოგზაურებმა სტარტი აიღეს კუნძულიდან (4), რომლის სახელიც ასევე ჰქვია სხვა გეოგრაფიულ ობიექტებსაც – უდიდეს უდაბნოს (5) ყველაზე პატარა კონტინენტზე (6), ასევე ოთხივე ნახევარსფეროში მდებარე კონტინენტის (7) ფართობით უდიდეს ტბასა (8) და ჩანჩქერს (9).
მოგზაურები ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით მიემართებიან და მათ წინაშე სხვადასხვა სიდიდის მრავალი კუნძული გამოჩნდა. ეს კუნძულები დედამიწის ერთ-ერთ უდიდეს არქიპელაგს ქმნიან (10). შემდეგ მათ ის ზღვა (11) გადაკვეთეს, რომელიც დედამიწის ფართობით ყველაზე დიდ კუნძულს (12) ესაზღვრება აღმოსავლეთიდან.
როგორც კი ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ყველაზე განიერ სრუტეს (13) გასცდნენ, ისინი ოკეანეში (14) გავიდნენ, სადაც აისბერგები თითქმის 30°-იან განედებამდე ჩამოდიან. სწორედ ამ ოკეანეში ჩაიძირა XX საუკუნეში ერთ-ერთი უდიდესი გემი. მოგზაურებს ამ ოკეანეში ყველაზე მძლავრი თბილი დინება შეხვდათ (15), რომელიც მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ევროპის კლიმატზე.
შემდეგ მიადგნენ ზღვას (16), რომელსაც არა აქვს ნაპირები. იქიდან კი მეკობრეებით ცნობილ ზღვაში (17) გაცურეს. შემდეგ ორი კონტინენტის (18,19) დამაკავშირებელი არხის (20) საშულებით მსოფლიოს ფართობით უდიდეს და ყველაზე ღრმა ოკეანეში (21) გავიდნენ. მოგზაურების გემი იმ კონტინეტის გასწვრივ მიცურავდა, რომელზეც მსოფლიოს ყველაზე გრძელი მთებია (22) გადაჭიმული და სადაც დედამიწის ყველაზე უნალექო ადგილია – ყველაზე მშრალი უდაბნო (23) მდებარეობს.
მოგზაურობის ბოლო პუნქტი – სრუტე (24) – იმ მოგზაურის (25) სახელს ატარებს, რომელმაც პირველად პირველმა იმოგზაურა დედამიწის გარშემო.
გეოგრაფიული ფოსტა
მოსწავლეებს ეძლევათ კონვერტები ბარათების ნაკრებით, რომლებზეც მოცემულია სხვადასხვა გეოგრაფიული ობიექტის, მცენარის, ცხოველის, კონტურული რუკების ფრაგმენტების გამოსახულება ან ფოტო. მათ ეს ბარათები უნდა დაალაგონ რუკაზე შესაბამის ”მისამართებზე” (კონტინენტებზე, ქვეყნებში და ა.შ.). ბარათების რაოდენობა კონვერტში თანაბარი უნდა იყოს. დავალება შესაძლებელია შესრულდეს, როგორც ინდივიდუალურად, ასევე წყვილებში ან ჯგუფურად.
