„ოთარაანთ ქვრივის“ ძველი პრობლემის გამო
„…გზა, დაფენილი მსხვერპლით, ცხედრებით
და სისხლით სველი.
გზა სასიკვდილო გადათეთრებით,
სამშობლო შავი ლიუციფერის.
ჩვენ მწუხარებამ დაგვიძმობილა
ღამის ტყე–ველი…
არასდროს ჩვენთან იქ არ ყოფილა
ნაზარეველი“.
საკმარისია, „ოთარაანთ ქვრივზე“ ალაპარაკდე და ხიდჩატეხილობის პრობლემა ახსენო, მცოდნე აუდიტორიის გულაცრუება გარანტირებული გაქვს. გავბედავთ და მაინც ასე დავიწყებთ.
ერთი ბავშვური კითხვა: „ხიდი ჩატყდა“ ნიშნავს, რომ ეს ხიდი ადრე მთელი იყო? ანუ არსებობდა? ვის ან რას აკავშირებდა, ვინ იდგა მის აქეთ-იქით? რას გულისხმობს თავადი არჩილი, რომლის მეტყველება მოთხრობის დასკვნით ნაწილში ისედაც ტროპითაა დახუნძლული, როცა „ხიდგაღმა დაწერილ წიგნზე“ – გიორგიზე ლაპარაკობს? ჩატეხილ ხიდს მისი დაც ახსენებს გულისტკივილით, ხოლო ხიდის გამთელების მეტაფორა იმდენად მრავალშრიანია, რომ მასზე მსჯელობას, დისკუსიას და განმარტებას ერთ გაკვეთილსაც დაუთმობდა კაცი:
„– ეგ ცრემლიანი ცოდნა უკანა სწვავს და ჰბუგავს, წინა ჰნამავს და ამწვანებს. ეგ ნამი რომ გაბევრდება, მდინარე წყლად იქცევა და მთელს ტივს მიიტანს, რომ ჩვენ შორის ჩატეხილი ხიდი გაამრთელოს და ეგრე ორსავ ნაპირს გააერთებს. ეგ ცრემლიანი ცოდნა თუ ცოდნიანი ცრემლი უკანისა – შუქია წინასი და შუქი ხომ…
– დასაწყისია განთიადისა, განა, ჩემო კარგო?!“
ძალიან შორეული პერსპექტივაა, ძალიან ბუნდოვანი; უფრო კონკრეტულად მისი დანახვა შეუძლებელია. სამაგიეროდ, კარგად აღიწერება აწმყო, რომელიც წარმოშობს ასეთი პერსპექტივის სურვილს. ამ აწმყოში კი ხიდის კვალიც არ ჩანს, თუნდაც ჩატეხილისა. არავითარი ხიდი არ ყოფილა; არ ყოფილა ვითარება, – აქ ისევ არჩილს დავესესხოთ, – როცა დღეს მოკვეთილი და დაკარგული ნახევარი მთელის ნაწილი იყო ანუ გლეხკაცი და თავადიშვილი ერთ ორგანულ მთლიანობას წარმოადგენდნენ. არ არსებობს მეხსიერება, რომელშიც ასეთი მდგომარეობაა შემონახული. ჩატეხილი ხიდის მეტაფორა არსებითად მცდარია, ოღონდ ეს პერსონაჟის შეცდომაა და არა მწერლის. ჩვენ, მკითხველებმა, ის მწერლის შეხედულებად მივიღეთ და ასე ვსწავლობდით „ოთარაანთ ქვრივს“ ათწლეულების განმავლობაში.
თუ მაინცდამაინც არჩილის მეტაფორებს გვინდა დავეყრდნოთ, ოდესღაც ვითომ არსებული ხიდის ნაცვლად ეგებ კედლის მოხმობა სჯობდეს: „აი, რა დიდი კედელია ჩვენსა და იმათ შუა! ჩვენის სისხლხორცის ქვითკირია, ქვითკირი… ჩვენ რომ გვკითხონ. ვითომ დიდი ხანია გადაგვიქცევია ეს მაგარი კედელი. მაგრამ რით? მარტო წიგნისაგან გაალმასებულ ენითა. ენით ვაქცევთ და გული კი ისევ ებღაუჭება, ისევ აშენებს, აგებს… ნახევარ–კაცნი ვართ და ვაი, რომ უკეთესი ნახევარი მოგვთლია…“
ძმის ამ სიტყვებს კესო მოკლე რეპლიკას აგებებს: „არჩილ, მეტის–მეტია“. მართლაც, რადგან მოთხრობაში ბევრი ვერაფერი ასაბუთებს ხსენებული უკეთესი ნახევრის მოთლას…
„ოთარაანთ ქვრივი“ დაიწერა საქართველოში ბატონყმობის გაუქმებიდან მეოთხედი საუკუნის შემდეგ. თავს არ შეგაწყენთ იმ პრობლემათა ჩამოთვლით, რაც პიროვნული თავისუფლების მიღების შემდეგ გაუჩნდათ ქართველ გლეხებს. მით უმეტეს, ამას არც ილია ეხება დიდად თავის ტექსტში, თუ არ ჩავთვლით ორ-სამ მცირე ეპიზოდს, სადაც ხელისუფლების წარმომადგენლები უარყოფითად არიან წარმოჩენილნი. შესაძლოა, არც იმის აღნიშვნა იყოს საჭირო, რომ, მიზეზთა გამო, საქართველოს – ანუ ქუთაისისა და თბილისის გუბერნიებს – არ უსარგებლიათ ინსტიტუტებით, რომლებიც იმპერიაში ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ ამოქმედდა: უფრო განვითარებული თვითმმართველობითა და ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოთი. ერთ-ერთი მიზეზი, რატომაც არ დაამკვიდრა ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუტი საქართველოში იმპერიის ხელისუფლებამ, ის გახლდათ, რომ „სისხლის აღება და ყაჩაღობაც ზოგ ჩამორჩენილ თავადაზნაურულ წრეებში ითვლებოდა სასახელო საქმედ. შიშობდნენ ამიტომ, რომ ასეთ პირობებში ადგილობრივი ელემენტებისაგან ნაფიც მსაჯულთა დაწესებას შეეძლო ხელი შეეშალა ბოროტმოქმედებასთან ბრძოლისათვის“ (სარგის კაკაბაძე, „ქართველი ხალხის ისტორია. 1783-1921“, გვ. 174, თბილისი, „ნეკერი“, 2003).
საქართველოში ადგილობრივ ძალებსა და მოსახლეობას იმპერიის ხელისუფლება უნდობლად ეკიდება. სოფელ წაბლიანის საზოგადოება „ოთარაანთ ქვრივში“ მაინცდამაინც არც განგაწყობს ნდობისთვის. ამ საზოგადოებაში თითქმის უწყვეტი დაძაბულობაა. ძალმომრეობა ხშირად ახლავს პერსონაჟთა ურთიერთობებს, ისინი გულგრილები, დაუდევრები, მატყუარები და მშიშრები არიან. უმოტივო დაუნდობლობა და სიძულვილი მსჭვალავს მათ მოქმედებას. გიორგი, რაგინდ მართალი იყოს, ოთხჯერ ჩხუბობს მოთხრობაში, გაუხარელ სოსია მეწისქვილეს წიხლით მოისვრიან თოვლში. მორალური უპირატესობის ცხადყოფას ხან ფიზიკური და ხან სიტყვიერი ძალადობა სჭირდება. ერთ რამედ ღირს სასამართლოს აღწერაც:
„თქვენი მტერი იყოს, მოსამართლეებს დღე დაადგათ. ომარაშვილის გულის მოგებაც უნდოდათ, ერთს სადილს მაინც გვაჭმევსო; ოთარაანთ ქვრივისაც ეშინოდათ, გუბერნატორამდის ივლისო. თუნდ ეგეც არ ყოფილიყო, გული გიორგისაკენ უწევდათ, თუმცა ცემა კი ცემად ედგათ თვალ-წინ. არ იცოდნენ, გულს აჰყოლოდნენ, ოთარაანთ ქვრივის შიშსა თუ ომარაშვილის ხათრსა“.
თავად ოთარაანთ ქვრივის უხეშობასა და სიხისტეზე არაფერს ვიტყვი; დავიმოწმებ 1992 წლის ნოემბერში გამოქვეყნებულ ერთ წერილს, რომლის ავტორია პროფესორი დოდონა კიზირია (იხ. ბმული: https://sites.google.com/site/genderreadings/dodona-kiziria-otaraant-kvrivze ).
ყმობიდან გათავისუფლების 25 წელი იმპერიაში არ ჰყოფნის თავისუფალი და პასუხისმგებლობიანი მოქალაქის ჩამოყალიბებას. ოთარაანთ ქვრივი ამ მხრივ სხვაზე წინაა, თუმცა ვერ იტყვი, რომ მისი შრომის ეთიკა, ფინანსების მენეჯმენტი, გამართული საოჯახო მეურნეობა თავისუფლების წყალობაა. თავისუფლება ამაგრებს მის შეუპოვრობას, თავისუფლება საშუალებას აძლევს, წელგამართული ელაპარაკოს თავადებს, რომლებთანაც „კლასობრივი ანტაგონიზმი“ შერბილებულია, მაგრამ მთლად გამქრალი არ არის. სამაგიეროდ, ქვრივის ხასიათი, ეგებ მოთხრობაში აღუწერელი კულტურული ტრადიციებიც, ბოჭავს მას, მაგალითად, შეუნიღბავად, „პილპილმოუყრელად“ აკეთოს სიკეთე. ერთგან ის ტყუის კიდეც, როცა მათხოვარის განკითხვისას დასმულ კითხვას, მისი ხომ არ გემართაო, უპასუხებს: „მაშ არა–და, მაგის თავის მზემ, ჩემს თავს პურს დავაკლებდი და მაგის ქალამანში მივცემდიო“. ილია არ გვეუბნება, რა დაუშავა ქვრივს მეზობელმა, რომელსაც ასე იხსენიებს: „მითამ მე რითა ვარ ნაკლები აიმ დამპალ გოგიაზედ! თუ იმასა ჰშვენის ბარი და თოხი, მე რაღა ღვთისაგან შერისხული ვარ“.
როცა საქმე ხისტ კომუნიკაციაზე მიდგება, ქვრივი თავს ისე გრძნობს, როგორც თევზი წყალში. ამ მხრივ ის ორგანული ნაწილია საზოგადოებისა, რომელშიც ხიდი არ ჩამტყდარა, ვინაიდან არც უარსებია ოდესმე, და ქვრივის მოუხეშავი სიკეთე, სამართლიანობისთვის ბრძოლა, ერთი შეხედვით სამაგალითო შრომა უნაყოფო გარჯაა წაბლიანის საზოგადოების შიგნით ამ ყბადაღებული ხიდის გასადებად. არავის მოსდის აზრად, მიბაძოს ქვრივს. მისი ერიდებათ და ეშინიათ. ერთადერთი, რაც უჭირს, შვილთან საუბარია, ადამიანთან, რომელიც უყვარს. ორი წელია, ამჩნევს გიორგის ცვლილებას ზნესა და ხასიათში და მიზეზის კითხვა ვერ მოუხერხებია. ორი წლის თავზე გადალახავს ამ სამანს.
რა გასაკვირია, რომ გიორგი, „თავისის დედის თითქმის ყურმოჭრილი ყმა“, ასევე ვერ ახერხებს საყვარელ ადამიანთან ლაპარაკს. გიორგისა და კესოს შორის, ვიმეორებ, არავითარი ხიდი არ არის ჩატეხილი. მათ შორის სიცარიელეა, რომლის ამოვსება სიყვარულით შეიძლება. უფრო სწორად, შეიძლება სცადო ხიდის გადება, გაბედო სიყვარულის გამხელა. გიორგიც ბედავს, ოღონდ მაშინ, როცა მისთვის ამას აზრი აღარ აქვს. ის კვდება ტრაგიკული გმირივით. მოყვარული გულისა (პირუტყვსაც ექომაგება) და სამართლიანობის მძაფრი განცდის მქონეს, არ ეყო თავისუფლება, ყოფილიყო გამბედავი არაკონფლიქტურ გარემოში. სხვა ადამიანებთან ნორმალური, კეთილგანწყობილი კომუნიკაცია თითქოს უცხოა ოთარაანთ ქვრივისა და მისი ვაჟისთვის. ქვრივს არც იზიდავს ამგვარი ურთიერთობა და შესაბამის გარემოში მოხვედრისას უხერხულ სიტუაციას ქმნის (იხ. X თავი, „მხილებაა თუ კადნიერება?“). გიორგი ელტვის ასეთ გარემოს, კონფლიქტური ურთიერთობები არ არის მისი სტიქია, განრიდება ურჩევნია. ის ყმად არ დაბადებულა, თავისუფალ კაცად გაჩნდა. ეგ არის, რომ სიკვდილამდე ვერ გათავისუფლდა დედის ტვირთისგან, ვერ გაათავისუფლა სიყვარულმაც.
წაბლიანის საზოგადოებაში ყველაზე ღირსეული ადამიანი საჯაროდ მხოლოდ წყრომას გამოხატავს, სხვებს ქოქოლას აყრის და ადამიანებს მკაცრად, უხეშად ექცევა. სიყვარულსა და მონატრებას კი დაატარებს, მაგრამ მხოლოდ საკუთარ თავთან მარტოდ დარჩენილი თუ გაამჟღავნებს. დედაშვილურ სიყვარულს ახსნა არ სჭირდება, ამ სიყვარულს ორივე გამოუთქმელად გრძნობს; მეორე მხრივ, უსიყვარულო საზოგადოებაში თუნდაც ცხოველისადმი თანაგრძნობის გამოხატვას კონფლიქტი მოსდევს („ე პირუტყვი მაინც არ გენანება, ქრისტიანი არა ხარ?“ – საყვედურობს გიორგი ომარაშვილის მოჯამაგირეს) და ქვრივის ვაჟს სწორედ ეს ატყუებს ან ამუხრუჭებს: ერთი მხრივ, უარის შიში, მეორე მხრივ კი საყვარელი ადამიანის მიმართ სიყვარულის გამოხატვის, არტიკულირების უუნარობა. დედასთან ეს არ დასჭირვებია, სხვა ქალთან კი არ იცის, როგორ უნდა ან/და ვერ ბედავს.
სოციალური ბარიერი (ხილული თუ უხილავი), ცხადია, მნიშვნელოვანია, მაგრამ თუ კესოს მართლა „კლასობრივი ლიბრი“ აქვს გადაკრული თვალზე და არც კი უშვებს, რომ შეიძლება, „სხვა წრის“ კაცი შეუყვარდეს, გიორგის ეს წინააღმდეგობა თავის შიგნით გადალახული აქვს: მას კესო უყვარს, მან გაბედა ეს სიყვარული. უბრალოდ, საზოგადოებაში, სადაც ადამიანები ერთმანეთს არ ენდობიან, ატყუებენ და სიკეთესაც ჩხუბით აკეთებენ, სადაც სიყვარული არ არის „კავშირი და თან შუამავალი“ (აკაკი), ის გამჟღავნებისთანავე კვდება. ხიდი მაშინვე ჩატყდა, როგორც კი გაიდო. ხოლო მანამდე ანუ ხიდის გადებამდე გიორგის ხერხემალი ჩაუტყდა. ხერხემლის გადატეხვამ პიროვნულად გაამთლიანა და გააძლიერა ოთარაანთ ქვრივის ვაჟი, სიკვდილის წინ ის იქცა ბოლომდე თავისუფალ კაცად.
- S. მიმაჩნია, რომ საკმაოდ დიდები ხართ, რათა წაიკითხოთ დევიდ ჰერბერტ ლოურენსის „ლედი ჩატერლის საყვარელი“. იქ ნახავთ, როგორ ამსხვრევს სიყვარული კლასობრივ თუ სოციალურ დაბრკოლებებს. თანაც ეს წიგნი ქართულადაცაა თარგმნილი და გამოცემული.
