ბოლო დროს თურქული ენის კურსებზე დავდივარ. სრულიად ახალგაზრდა მასწავლებელი გვყავს, სახელად ესრა. გრძელი თმები და შავი თვალები აქვს, ქართული არ იცის, მაგრამ ცდილობს, რომ ისწავლოს. ჯგუფი სტუდენტებითაა დაკომპლექტებული და მათ შორის ყველაზე უფროსი მე ვარ. თუმცა ეს არავითარ დისკომფორტს არ მიქმნის და მთელი ენერგიით სასწავლო პროცესში ვარ ჩაბმული.
გაკვეთილზე შესვლისას ესრას ვესალმები, „ჰოშ გელდინიზ“ და სულ „კაკო ყაჩაღიდან“ მახსენდება ამონარიდი, გახსოვთ ხომ?
„…ხოშ გელდი, ძამო…“
თუმცა კაკო ყაჩაღის ციტირებას გაკვეთილზე არ ვაპირებ და თავაზიანი ღიმილით და „ჰოშ გელდინიზ“-ით ვკმაყოფილდები. პასუხად ტრადიციულ „ჰოშ ბულდუქ“-ს ვღებულობ. ჯგუფში მხოლოდ ორი ბიჭია ლუკა და თორნიკე, დანარჩენი გოგონები არიან და იქ, სადაც ერთად ამდენი გოგოა, უეჭველად ხმაურსაც ექნება ადგილი. ესრა ჰოჯამ (ესრა მასწავლებელმა) აქა-იქ ქართული სიტყვებიც იცის, ამიტომ გამაფრთხილებელი ტონით გადასძახებს ხოლმე: „გოგოლარ“… ეს ქართულ-თურქულის ნაზავია. გოგო თურქულად „ქიზ“ არის, მრავლობითშიც „ქიზლარ“ იქნება, თუმცა „გოგოლარ“ უფრო სხვანაირად გამოდის, თან მოფერებით, თან მკაცრად.
ახალ გრამატიკულ წესს ძალიან მონდომებით გვიხსნის და იქვე გვეკითხება, ხომ იოლიაო? ეჰ, ბარემ არ არის იოლი, მაგრამ მაინც ყველა გულმოდგინედ ვუკრავთ თავს – კი, ბატონო, იოლია. ოდნავ მოგვიანებით, თავისივე ახსნილს უბრუნდება და მაგალითს დაფაზე შეცდომით წერს, გამომცდელად გადაგვავლებს თვალს და გვკითხავს: „დოღრუ მუ?“, სიმართლე დავწერეო? პასუხად პირველი რაც ისმის, თორნიკეს „აპაპაპაპააა“, ანუ, არაო, ეგ სიმართლე ვერ იქნებაო. შემდეგ უკვე სწორი ვერსიის თქმას, ყველა ერთმანეთს ვასწრებთ (მათ შორის მეც).
ჰკითხეთ ათჯერ, ათჯერვე ერთნაირი ენერგიით ახსნის. იმ დღესაც ასე იყო, როცა საათის ცნობას გვასწავლიდა და დაუღალავად ხატავდა დაფაზე დროის სხვადასხვა ვერსიას კითხვით: „ქაჩ საათ?“ ერთმა გოგონამ ქართულად იხუმრა, ჩვენი ჰოჯა ცეცხლივით არისო. მე კიდევ, თითქოს ვინმემ მთხოვა, მაშინვე თურქულად მოვახსენე, ცეცხლივით ქალბატონი ხართ-მეთქი. თავიდან ვერ გაიგო, შემდეგ ავუხსენით, ეს ნიშნავს, რომ ძალიან ენერგიულია და საქართველოში ცეცხლივით ყოფნა ქათინაურია.
სხვათა შორის ცეცხლს, ადრეული ალქიმიკოსების შემდეგ ჯერ იან ბაპტისტა ვან გელმუტმა, შემდეგ გეორგ შტალმა, ბოლოს ლავუაზიემ მიაქცია ყურადღება. ცეცხლში ყველამ განსხვავებული რამ დაინახა, თუმცა ერთზე ყველა შეჯერდა, ცეცხლის დროს წვის პროცესები მიმდინარეობს. და თუ წვის პროცესი არასრულია? დიახ, გაზები გამოიყოფა და სწორედ ეს გაზები, ა
დღეს სწორედ სმოგზე ვსაუბრობთ.
1661 წელს ჯონ ეველინმა თავის წიგნში “Fumifugium” ლონდონის ატმოსფერული ჰაერი აღწერა. აქვე დაწერა ზოგჯერ წარმოქმნილ უცნაურ ბოლსა და ნისლზე, რომელშიც ფაქტობრივად არაფერი ჩანდა და ისეთ განცდას ტოვებდა, თითქოს ვულკანის ამოხეთქვის შემდეგ ჰაერი ფერფლითაა სავსეო.
ტერმინი „სმოგი“ ორი სტყვის კომბინაციით წარმოიქმნა: „Smoke“ და “Fog” და ასახავს ჰაერის დაბინძურების ტიპს, რომლის დროსაც ჰაერში ატაცებული დაქუცმაცებული მყარი ნაწილაკებისა და მათთან შერეული თხევადი აეროზოლების გამო ხილვადობა ფაქტობრივად შეუძლებელია. დღეისათვის არჩევენ: კლასიკურ, იგივე ლონდონურ სმოგს და ფოტოქიმიურ, ლოს ანჯელესის სმოგს.
კლასიკურ სმოგში ძირითადად საწვავისა და ნახშირის ნაწილაკები გვხვდება. არასრულად დამწვარი ნახშირის კონცენტრაცია მომატებულია, რაც თავის მხრივ ზრდის ატმოსფეროში გოგირდის დიოქსიდის კონცენტრაციას. ამ უკანასკნელის არსებობა ატმოსფეროში მჟავას წარმოქმნას განაპირობებს (მჟავა ოქსიდია და ატმოსფერულ წყლის ორთქლთან შედის რეაქციაში). მეცხრამეტე საუკუნეში სმოგი ხშირი სტუმარი იყო ისეთი ქალაქების, სადაც ინდუსტრიული ცენტრები არსებობდა, მათ შორის იყო ლონდონიც. ამ ქალაქებში ნახშირი ინდუსტრიაშიც გამოიყენებოდა საწვავად და სახლებსაც ათბობდნენ. 1952 წელს ლონდონში სმოგი რამდენიმე კვირას იდგა და 4000 ათასი ადამიანის სიკვდილის მიზეზი გახდა. მათ უმეტესობას სუნთქვის პრობლემა აწუხებდა. მოგვიანებით კანონმდებლობამ ინდუსტრიულ ცენტრებს რეგულაციები დაუწესა, თუმცა 90-იან წლებში აღმოსავლეთ ევროპაში ჯერ კიდევ არსებობდნენ ქარხნები, რომლებიც საწვავად ნახშირს იყენებდნენ და გამონაბოლქვზე არავითარი კონტროლი არ ჰქონდათ. საფრთხეს ის ტრანსპორტიც წარმოადგენდა, რომელთა გამონაბოლქვიც ნახშირჟანგს და აქროლად ნახშირწყალბადებს შეიცავდა. ასეთი ტრანსპორტი ძირითადად ორტაქტიანი ძრავით იყო გაწყობილი.
2000 წლიდან სმოგი ჩინეთისა და ინდოეთის პრობლემად იქცა. პეკინში სმოგმა 2008 წლის ოლიმპიური თამაშების მომზადებაში სერიოზული შეფერხებები გამოიწვია. თვითონ თამაშების მიმდინარეობის დროსაც ტრანსპორტის სიმრავლისა და სხვადასხვა გამონაბოლქვის გამო კატასტროფულად გაიზარდა ოზონის ფოტოქიმიური წარმოქმნა. ეს უკანასკნელი კი აზოტის დიოქსიდის ფორმირებასა და ჰიდროქსილ რადიკალის წარმოქმნას უწყობდა ხელს. ამ უკანასკნელთან უკვე ნახშირწყალბადები შედიოდნენ რეაქციაში და… პეკინის მისადგომებთან დამდგარი სმოგი უკვე შეუიარაღებელი თვალითაც შეიმჩნეოდა.
ფოტოქიმიური სმოგი მეოცე და ოცდამეერთე საუკუნის ფენომენია. ფოტოქიმიური სმოგი ბენზინის წვის შედეგად წარმოქმნილი გამონაბოლქვის პირმშოა. მას წინ უსწრებს ქიმიური და ფოტოქიმიური რეაქციების მთელი ჯაჭვი, რომლებიც სპეციფიკურ პირობებში მიმდინარეობს. მის წარმოსაქმნელად საჭიროა არასრულად დამწვარი ნახშირწყალბადები, აზოტის ოქსიდები. ის დამჟანგველებსა და ნახშირბადის შემცველი რეაქციების პროდუქტებს შეიცავს. ასევე აუცილებელია სპეციფიკური კლიმატური პირობებიც. სმოგის წარმომქმნელი ზოგიერთი რეაქცია თერმულია და მაღალი ტემპერატურა სჭირდება. ზოგიერთი ფოტოქიმიურია. მის წარმოსაქმნელად აუცილებელია მზის სხივები. გამოყოფილი აირები ერთ დონეზე უნდა განთავსდნენ, რომ რეაქცია დაიწყოს. ასეთი პირობები ხშირად ლოს-ანჯელესის თავზე იქმნება და მისი სახელიც შეერქვა – ლოს-ანჯელესის სმოგი. თუმცა ფოტოქიმიური სმოგი შეინიშნება მექსიკის, ქაიროს, ჯაკარტას, იოჰანესბურგის და ა.შ. თავზეც.
ფოტოქიმიური სმოგის შემადგენლობა და წარმოქმნის მექანიზმი გაშიფრულია და მეცნიერები ატმოსფეროს მუდმივი მონიტორინგით არიან დაკავებული. მაგალითად, 1992 წლის 21 მაისს, კანადაში ტორონტოს მიდამოებში ასეთი სურათი იყო:
დილის ექვს საათზე მზისგან უკვე იგრძნობოდა, რომ ცხელი დღე იქნებოდა. ქუჩებში მოძრაობა გახშირდა და ატმოსფეროში პარალელურად ნახშირწყალბადებისა და აზოტის ოქსიდის კონცენტრაცია გაიზარდა. განსაკუთრებით მოიმატა აზოტის დიოქსიდის კონცენტრაციამ. შუადღისას ოქსიდების კონცენტრაციამ თითქოს იკლო, სამაგიეროდ დამჟანგავი აგენტების რაოდენობამ იმატა და აპარატურამ ალდეჰიდების არსებობა დააფიქსირა. შუადღის შემდეგ ნაგვიანევზე სმოგის ნიშნებიც გამოჩნდა.
სმოგის ფორმირებისთვის ჰიდროქსილის რადიკალის წარმოქმნაა საჭირო. სწორედ მასთან გააგრძელებენ რეაქციებს ალკანები. თავდაპირველად აზოტის და ჟანგბადის ურთიერთქმედებით აზოტის (II) ოქსიდი წარმოიქმნება. შემდეგ, მიღებული პროდუქტი იჟანგება აზოტის დიოქსიდის წარმოქმნით. მისი გარდაქმნებით კი (სინათლეა საჭირო) წარმოიქმნება ჰიდროქსილის რადიკალი, რომელიც უკვე ალკანებთან ერთვება რეაქციაში.
ერთ დაბაში გოგო და ბიჭი ცხოვრობდნენ. ერთმანეთი შეუყვარდათ და ყოველ დღე ნახულობდნენ. მავანმა გოგოს მამას ამბავი მიუტანა, შენი გოგო, აიიი იმის ბიჭს ყვარობსო. მამა მკაცრი იყო, ჰოდა ადგა და ქოში უკუღმა ჰყარა… ეს რა გამიბედეთო! გოგო სახლში გამოკეტა, გარეთ გასვლას მოგანატრებო. გოგომაც პროტესტის ნიშნად შიმშილობა გამოაცხადა და თქვა, იმის მეტი არავინაც არ მინდაო:
„თუ იქნება, ის იქნება
სხვას ახლოს არ გავეკარები,
სამ წელიწადს პურს არა ვჭამ,
უნდა დავკეტო კარები …“ (ხალხური)
შიმშილობის მესამე დღეს კი დაფიქრდა, მე რომ ასე თავს ვიკლავ, ნეტავ ის რაღას აკეთებსო და დის ხელით წერილი აახლა (სად იყო მაშინ ტელეფონები და ინტერნეტი). ბიჭმა შემოუთვალა, ამაღამ გავიპაროთ, შენი და კარებს გაგიღებსო. ასეც მოიქცნენ, მაგრამ უკან, უამრავი ტყვია-წამლით განრისხებული მამა დაედევნათ.
აქ ესრა ჰოჯა გაჩერდა…
– შემდეგ? შემდეგ რა მოხდა?
– რა ვიცი, რა მოხდა. ეგ თავადვე მოიფიქრეთ. ამბავი იმიტომ მოვყევი, ზმნები წარსულ დროში ჩამესვა და თქვენ ყური შეგეჩვიათ. ახლა სწორედ ზმნის წარსულ დროში წარმოებას ვისწავლითო…
ჰმ, წარსული დროის წარმოება აუცილებელია, მაგრამ ამბავი ხომ უნდა დასრულდეს. გაქცეულ ბავშვებს მამას ორლულიანი თოფით ხომ ვერ დავახოცინებთ? აჰა, მოვიფიქრე…
გოგომ და ბიჭმა დადევნებულ მამას ერთ ქალაქში შეასწრეს. ქალაქში სმოგი იდგა… ჰოდა, მამამ ვერაფერიც ვერ დაინახა, არც სმოგზე სმენოდა რამე. ჩაიქნია ხელი, ქოშებიც შეისწორა (ხომ, გახსოვთ, სიბრაზისგან, რომ უკუღმა ჰყარა) და დაბრუნდა ისევ თავის დაბაში.
გოგო და ბიჭი კი რანაირ ოჯახს შექმნიან და რამდენი შვილი ეყოლებათ, მაგაზე ზმნის მომავალი დროის წარმოებისას ვისაუბროთ.
